راهی که امام سجاد(ع) با دعا برای شیعه گشود/ سرّ صلوات‌های مکرر حضرت(ع)

 به گزارش واحد خبری کانون شیفتگان حضرت قائم (عج) به نقل از شبستان ، به مناسبت فرا رسیدن سالروز شهادت حضرت سیدالساجدین، امام زین العابدین (ع) و به منظور بررسی معنویت و اخلاق تعلیم داده شده در ادعیه و مواریث دعایی بر جای مانده از آن حضرت(ع)، با حجت الاسلام والمسلمین «قاسم خانجانی»، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و استاد برجسته تاریخ اسلام گفت وگویی ترتیب داده ایم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می شود:

امام سجاد(ع) چگونه از مسیر معنویت و ادعیه توانستند مقابل حکام جور زمانه بایستند و فرهنگ نبوی را در جامعه گسترش دهند؟

قبل از پاسخ به این پرسش باید به چند نکته توجه داشته باشیم از جمله آنکه بعد از قیام کربلا، فضای جامعه بسته و یک حالت خفقان برای ارتباط با جریان کربلا و اهل بیت(ع) به وجود آمده بود. البته مقصود از ارتباط، ارتباط ظاهری نیست بلکه مقصود، دسترسی به معارف ائمه(ع) بود که به سبب شرایطی که ظالمان زمانه ایجاد کردند عملا جامعه از این نعمت برخوردار نبود. در نتیجه در چنین شرایطی امام سجاد(ع) تشخیص دادند که باید از راه دعا ادامه‌دهنده حرکت امام حسین(ع) باشند چراکه مقابله و مبارزه مستقیم به هیچ‌عنوان امکان‌پذیر نبود، همچنان که قیام‌هایی مثل قیام توابین، قیام مختار و جسته گریخته حرکت‌های نظامی مخالف حکومت بنی امیه به ویژه در سه چهار سال اول بعد از قیام کربلا صورت گرفت و همه سرکوب شدند و این نشان از آن داشت که اگر امام سجاد(ع) می خواست حرکت دیگری داشته باشد این اقدام قطعا به نتیجه نمی‌رسید، در نتیجه حضرت(ع) با تشخیص درستی که داشتند به بحث دعا و در حقیقت سوق دادن جامعه به ارتباط معنوی با خداوند متعال از طریق دعا روی آورند.

البته ادعیه‌ای که از حضرت(ع) باقی مانده به ویژه صحیفه سجادیه، این مساله را نشان می‌دهد که این ادعیه صرفا ارتباط معنوی نیست و امام سجاد(ع) با این کار اهدافی را دنبال می‌کردند.

مهمترین اهداف حضرت سجاد(ع) از انشای این ادعیه چه بوده است؟

یکی از مهمترین اهداف امام(ع) معرفی اهل‌بیت بود، شاید یکی از مهمترین علل وقوع قیام کربلا به ویژه برای اهل شام و کسانی که سال ها در شرایط حکومت بنی امیه به سر می بردند مساله ناآگاهی از جایگاه اهل بیت(ع) و عدم معرفت کافی به اهل بیت(ع) بود و امام سجاد (ع) قصد داشتند از طریق دعا آنان را از نادانی و عدم آگاهی از اهل بیت(ع) و خصوصیات و جایگاه آن بزرگواران نجات دهند.

در چنین شرایطی امام سجاد(ع) از دعا استفاده کردند، ادعیه‌ای که ذیل همه آنها  تاکید بر صلوات بر پیامبر(ع) و خاندانش بود و تکرار دائمی صلوات در ابتدای ادعیه، اواسط دعاها، اواخر دعاها به این علت بود. حضرت(ع)پ می خواست با این تکرار مطلبی را القا کند بر این مبنا که محور ارتباط با خداوند یعنی ارتباط میان بنده و خداوند متعال، اهل بیت(ع) هستند. به بیان دیگر اگر ادعیه به جای مانده از امام سجاد(ع) را از این صلوات و دعا و ثنای مکرر بر پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) خالی کنیم، اثر فوق العاده آن کاهش می یابد.

تکرار و تاکید بر صلوات علاوه بر آنچه که اشاره داشتید چه تاثیری بر جامعه گذاشت؟

امام سجاد(ع) دائما صلوات می‌فرستند و این سوال برای جامعه ایجاد می‌شود که این پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) چه کسانی هستند و چرا باید این قدر دعا و ثنا بر آنان فرستاد؟ صلوات ابتدای دعا و انتهای دعا کفایت می کند اما اینکه امام سجاد(ع) در جای جای دعا صلوات می فرستد علتی دارد، علت و پاسخ آن بود که امام(ع) می­ خواهند بگویند که اگر این صلوات و ارتباط با اهل بیت نباشد، اصلا گو اینکه دعا هیچ خاصیتی ندارد.

از سوی دیگر این صلوات فرستادن مکرر، نوعی تخطئه و زیر سوال بردن اقدام قاتلان امام حسین(ع) و اهل بیت‌ در کربلا است. به بیان دیگر حضرت می‌خواهد با این صلوات مکرر نشان دهد آن حرکت و اقدامی که در کربلا صورت گرفت عملی ناشایست در حق خاندان پیامبر(ص) و اهل بیتی بود که بر آنان صلوات می‌فرستیم و این رویکرد یک نوع معرفی غیر مستقیم اما بسیار گویا نسبت به قیام کربلا است.

 قیام کربلا که بنی امیه به هیچ عنوان نمی خواست این قیام بازگو، آشکار و ابعادش روشن شود با این دعاها و صلوات های مکرر امام سجاد(ع) برای همگان مشخص و علتش تبیین شدد.

امام سجاد(ع) در چه ابعاد دیگری از این دعاها استفاده کردند؟

محور دیگر دعاهای امام سجاد(ع)‌ بازگو کردن معارف دین در قالب ادعیه، تبیین مبارزه با ظلم و ستم بود و اینکه افراد جلو ظلم ظالم سر تسلیم فرود نیاورند. همچنین مساله دیگر استغفار دائمی از ظلم و ستم هایی بود که هر شخصی شاید در زندگی خود مرتکب شده باشد و اینکه ما با وجود این ظلم و ستم و احیانا خطاهایی از این قبیل، نمی توانیم به فلاح و رستگاری برسیم که موارد متعددی به این مضمون در دعاها بیان شده است.

علاوه بر این خود آن ارتباط قلبی و معنوی با خداوند از طریق این ادعیه در همه زمان ها و نه فقط در آن زمان یک لطافت و روحانیت و پاکی درونی را به ارمغان می آورد و انسان را از گناه و معصیت و ظلم و ستم به طور طبیعی دور می کند. اگر دعا، دعای موثری باشد و ارتباط از طریق دعا ارتباط معنوی باشد، کارکردهایش در جامعه آشکار خواهد شد.

ضمن اینکه ادعیه امام سجاد(ع) صرفا دعا و حرکت فردی نبود بلکه یک دعوت عمومی بود. ارایه راه و طریق بود تا مردم در مسیر بندگی خداوند قدم بردارند و آلوده به فساد دامن گیری که در جامعه آن زمان وجود داشت نشوند. به علاوه آن که این ادعیه سبب پرورش شاگردان برجسته از جمله ابوحمزه ثمالی شد که دعایی به نام وی انشاء شده است.

از طرف دیگر این ادعیه جامعه را بیدار کرد. در همان زمان مدینه تبدیل به شهری برای لهو و  لعب و مجالس رقص شده بود. خوانندگان زن از خارج از مدینه به این شهر برای آوازه خوانی می آمدند به گونه­ ای که حتی در سال های بعد از مدینه خواننده به سایر شهرها می­ بردند. لذا به لحاظ اجتماعی وضعیت بدی حاکم بود، آن هم در شهری که شهر حرم پیامبر اکرم(ص) بود. پس این ادعیه در یادآوری حقیقت دین، حقیقت اسلام و جایگاه اهل بیت(ع) نقش بسیاری داشت.