پیامبر(ص) مسجد را رکن اصلی تمدن‌سازی قرار دادند/ شروع و ختم حرکت اسلام با مسجد است

  به گزارش واحد خبری کانون شیفتگان حضرت قائم (عج) به نقل از شبستان ، به مناسبت فرا رسیدن 28 صفر، سالروز رحلت پیامبر اعظم(ص) و به منظور بررسی جایگاه مسجد در سیره رسول خدا(ص) به ویژه در موضوع تمدن سازی با حجت الاسلام والمسلمین «قاسم خانجانی»، استاد تاریخ اسلام، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت و گویی ترتیب داده ایم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می شود:

پیامبر اکرم(ص) در سیره عملی خود در مسئله تمدن سازی و ارتقا و تکامل جامعه اسلامی برای مسجد چه نقشی قائل بودند؟

اولین اقدام رسول خدا(ص) بعد از هجرت به یثرب آن روزگار و مدینه الرسول(ص)، ساخت مسجد بوده است چنان که در بدو ورود به محدوده یثرب، نخستین اقدامشان بنای مسجد قبا بوده است یعنی حتی قبل از انتخاب محل زندگی و استقرار در آن که در مرکز مدینه بود و پیش از ساختن مسجد النبی(ص)، مسجد قبا را تاسیس کردند با اینکه قرار نبود محل زندگی ایشان محله و مسجد قبا باشد!

این نشان می دهد مسجد به عنوان اولین رکن زندگی انسان مسلمانِ مومن نقش بسیار مهمی دارد، از آن سو ثابت می کند در شکل گیری تمدن اسلامی باز هم مسجد نقشی مهم ایفا می کند چراکه از نخستین اقدامات نبی خاتم(ص) ساخت مسجد است و در ادامه حرکت نبوی(ص) و ائمه(ع) و سیر تکامل اجتماعی مسلمانان بخصوص شیعیان، توجه به مسجد و ساخت مسجد و عنایت ویژه به امور مختلف مربوط به مسجد چشمگیر است. حتی در دوره ظهور امام عصر(عج) و بعد از آن هم مسجد نقشی پررنگ ایفا می کند که ظهور حضرت ولی عصر(ع) از مسجدالحرام است این یعنی مبدا و شروع بعثت و ظهور اسلام مسجد است، و پایان و تداوم حرکت اسلام و به نوعی ظهور امام عصر(عج) و نهایت کار اسلام باز هم مسجد خواهد بود.

مسجد در نظرگاه و سیره نبوی از نظر تمدن سازی چه کارکردهایی دارد؟

از ارکان تمدن سازی افراد و آحاد مردم و به تعبیر امروزی شهروندان هستند تمدنی بدون افراد جامعه نمی توان تصور کرد چون تمدن در خلاء و فضای خالی از مردم شکل نمی گیرد از این رو، مردم و آحاد جامعه رکن اصلی تمدن هستند و وقتی تمدن اسلامی در حال شکل گیری است پیامبر اعظم(ص) به عنوان نخستین اقدام مسجد را بنا می کنند برای آن که این آحاد و افراد و تک تک مسلمین در مسجد تجمع و حضور داشته باشند و تربیت بیابند و همگرایی و هماهنگی در گفتار و رفتارشان به وجود آید. شاید پرسیده شود که مکان های دیگری هم می تواند محل این تجمع باشد چنان که قبل از اسلام برای تصمیم گیری های مهم سیاسی، اقتصادی و اجتماعی چنین مکان های بوده مثل دارالندوه در حجاز یا سوق (بازار). در پاسخ باید گفت: مسجد کارکردی متمایز دارد چون همانطور که مردم رکن جامعه هستند یکی از ارکان مهم اسلام عبودیت و عبادت است و رکن عبودیت و عبادت در فرهنگ اسلامی سجده است، وقتی عبادات مختلف و حتی نماز را مورد مطالعه و بررسی قرار می دهیم، می بینیم رکن اصلی نماز، سجده است یعنی مهمترین رکن عبادت یک مسلمان در سجده تبلور می یابد لذا مسجد به عنوان سجده‌گاه مسلمین مهمترین مرکز تجمع و عبادت آنها است.

موضوع دیگر مسئله فرهنگسازی است وقتی از رکن تمدن سازی مسجد عبور کنیم به بعد فرهنگسازی می رسیم که در این باره هم مسجد مهمترین نقش را دارد، چون از فرهنگ دینی صحبت می شود که از ارکان تمدن اسلامی در کنار افراد جامعه محسوب می شود اگر بخواهیم عده ای را بدون فرهنگ دینی در نظر بگیریم نمی توان در مسیر تمدن سازی حداقل در نوع اسلامی آن حرکت کرد! این فرهنگ در مسجد ساخته می شود و اگر مسجد را نایدده بگیریم نمی شود جامعه دینی را انتظار داشت!

چرا همه این نقش های مهم و اثرگذار به مسجد اختصاص دارد؟

بخشی از آموزش های دینی، تربیت افراد، انتقال مفاهیم و معارف دینی در قالب مسجد صورت می گیرد اگرچه تربیت در قالب مدرسه و دیگر مراکز هم انجام می شود اما در مسجد از قرآن تا عقاید، اخلاق و ... به افراد منتقل می شود. کارکرد دیگر مسجد رسیدگی به امور معنوی و مادی افراد است در مسجد همگرایی، انسجام، وحدت و توجه به دیگران به شکل کامل‌تری صورت می گیرد شاید بگویند در محله هم می شود چنین کرد اما در محله باید دنبال افراد گشت و آنها را یافت اما در مسجد که محل تجمع است کار با سهولت و انسجام بیشتری انجام می شود در مسجد وقتی افراد دیده نشوند و غیبت داشته باشند، معلوم می شود افرادی حضور ندارند چنان که رسول خدا(ص) در مسجد سراغ مردم را گرفته و از مشکل آنها مطلع می شدند تا مردم حضوری مجدد و پررنگ در خانه خدا بیابند.

در ابعاد دیگر تمدن سازی مسجد چه تاثیری می تواند بر جای بگذارد؟

علاوه بر این، مهندسی و بنای مسجد هم در تمدن سازی نقشی مهم دارد از این معماری می توان به نوع معماری خانه های جامعه اسلامی ورود کنید چنان که در گذشته بخصوص معماری خانه های مسجدی ها و مومنین با مسجد هماهنگی داشت از سردر گرفته تا محراب و ایوان و سایبان و دالون ها و ورودی های خانه و حفاظ های میان محرم و نامحرم حتی نوع تزئیات و کاشیکاری ها؛ توجه به قبله و خانه کعبه در خانه ها هماهنگ و در راستای قبله مسجد قرار می گرفت اینها همگی الهام بخش تمدن سازی است. در مجموع می توان گفت مسجد اگر به عنوان یک مکان تمدنی موردتوجه قرار بگیرد در عرصه های مختلف دینی، فرهنگی، اقتصادی و حوزه های مختلف ارتباط مردم به لحاظ اعتقادی، اخلاقی و مذهبی مکانی موثر است هر گاه به آن توجه داشته باشیم می بینیم ارکان و حوزه های مختلف مدیریت اجتماعی متحول و متعالی می شود و به سمت و سوی کمال و تعالی مدنظر اسلام می رسد و هر گاه این فاصله و دوری از مسجد به وجود می آید این مشکلات هم افزایش می یابند.

برای این مهم شاهد مثالی هم هست؟

بله، در زمان جنگ تحمیلی، حتی اداره هشت سال دفاع مقدس با محوریت مدیریت مسجد بود به لحاظ اعزام نیرو، اعزام امکانات مادی به جبهه ها و هم به لحاظ القای فرهنگ شهادت طلبی و رفتن به جهاد و ... همان زمانی که امام خمینی(ره) تاکید داشتند مساجد را خالی نکنید چون همه اداره انسان در ساحات مختلف به خوبی در مسجد انجام می شد و امروز که جنگ سخت نداریم و جنگ نرم در جریان است و جامعه ما از آموزه های لازم برای این جنگ نرم برخوردار نیست یکی از مهمترین دلایلش فاصله گرفتن از مسجد است!

البته فضای مجازی، سرگرم شدن به جاذبه های تصویری و مجازی در این فاصله گیری تاثیر داشته که بخش هایی از آن می تواند با مدیریت مومنانه خانواده ها و ارکان فرهنگی جامعه با حضور در مسجد جبران شود و دوباره افراد را به سمت مسجد و آموزه های اصیل دینی اخلاقی اعتقادی مسجد سوق داد که در صدر اسلام و در دفاع مقدس درک شده است. اگر می خواهیم آموزه های اصیل فرهنگ دینی نهادینه شود باید ارتباط ما با مسجد افزایش بیابد. البته ممکن است اشکال شود که مساجد الان حال و هوای دوران دفاع مقدس را ندارد که صحیح است اما چرا؟ به دلیل فاصله گرفتن عناصر ارزشی که باید آسیب شناسی کرده و منافع مسجدی را توقع داشته باشیم که در تراز مسجد تاثیرگذار در تمدن اسلامی است.