مصادیقی از سبک زندگی امام صادق (ع) / چگونه فرهنگ شیعی در جامعه عصر صادق آل‌محمد(ع) نهادینه شد

،‌ امام صادق (ع) به عنوان پیشرو و بنیانگذار مکتب شیعه از دانش و علم گسترده‌ای برخوردار بودند؛ به طوری که تمامی دانشمندان در دوران آن حضرت و حتی در دوران دیگر تاریخی به این موضوع اذعان دارند. نمونه آن، مطالب و روایت‌هایی است که علمای شیعه و حتی اهل سنت از آن حضرت نقل کرده و از شخصیت عظیم علمی ایشان تقدیر کرده‌اند. در عین حال روایت‌های قابل توجهی درخصوص سبک زندگی صادق آل محمد علیهم‌السلام عنوان شده که درس‌های مهمی برای زندگی ما دارد.

به گزارش واحد خبری کانون شیفتگان حضرت قائم (عج) به نقل از شبستان ،  در گفتگویی که با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدباقر علم الهدی، استاد حوزه و ‌کارشناس اسلامی،‌ انجام داده‌ به بررسی بخش‌هایی از سبک زندگی و شخصیت علمی و فقهی امام جعفر صادق علیه السلام پرداخته است. آن طور که این محقق اسلامی توضیح می‌دهد،‌ یکی از افرادی که مدت‌ها در خدمت امام صادق علیه السلام بوده و از آن حضرت درس می‌گرفته، مالک بن انس است که درباره آن حضرت عنوان کرده است: مدت زمانی را خدمت امام جعفر صادق علیه السلام مشرف می‌شدم. آن حضرت اهل مزاح بودند و همواره لبخند ملایمی بر روی لب‌های مبارک ایشان نقش می‌بست. زمانی که در محضر ایشان نامی از پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله آورده می‌شد، آثار خضوع و خشوع را می‌توانستیم در چهره ایشان مشاهده کنیم. در زمانی که به خانه امام علیه السلام تردد داشتم، آن حضرت را در سه حالت مشاهده می‌کردم‌: یا نماز می‌خواندند، یا در حال روزه بودند و یا به قرائت قرآن کریم مشغول بودند. در عین حال هرگز بدون وضو از پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله نقل حدیث نمی‌کردند. از آن حضرت هرگز سخنی نشنیدم که لغو و بیهوده باشد. ایشان عالم و دانشمند زاهدی بودند که تقوای الهی سراسر وجود مبارکشان را فراگرفته بود.

تبیین بیشتر شیعه جعفری

چرا شیعه به نام شیعه جعفری معروف شده است؟

شیعه از لحاظ فکری و عقیدتی بر آموزه‌های علمی و فقهی امام جعفر صادق علیه السلام تکیه دارد، چراکه بسیاری از روایات، احادیث و همچنین علوم ائمه اطهار علیهم السلام از سوی آن حضرت منتشر شده و به دست ما رسیده است.

درواقع امام صادق علیه السلام حد فاصل فرقه‌هایی قرار گرفته‌اند که به مرور در میان شیعیان ایجاد شد و آن حضرت مسئولیت صیانت و حفاظت شیعه از انحرافات را بر عهده داشتند به طوری که آن را از هر نوع اثرپذیری در برابر انحرافات موجود دوران خود بازداشته اند و خلوص فکری و اعتقادی و استقلال مکتبی شیعه را در امنیت قرار دادند.

زمینه‌های نهادینه شدن فرهنگ شیعی در جامعه عصر امام صادق علیه السلام

در این شرایط چه اوضاعی از لحاظ فکری و سیاسی بر جامعه حاکم بود؟ در واقع می‌خواهیم تفاوت دوران امامت امام صادق علیه السلام با سایر ائمه اطهار علیهم السلام را بدانیم تا بتوانیم تحلیل درستی نسبت به نهادینه شدن فرهنگ شیعی داشته باشیم.

تا قبل از دوران امام صادق علیه السلام، ائمه اطهار علیهم السلام عمدتا در مدینه زندگی می‌کردند و آن شهر به عنوان مرکز حکومت اسلامی شناخته می‌شد. اما امام صادق علیه السلام مدت زمانی را از مدینه و حتی شبه جزیره عربستان فاصله گرفته و در شهرهای عراق زندگی می‌کردند. چون بسیاری از شیعیان در عراق زندگی می‌کردند و امام می‌خواستند به آن مردم نزدیک باشند تا فرهنگ شیعه و اسلام ناب محمدی را در میان مردم تببین بفرمایند.

نکته مهم دیگر در خصوص دوران امامت امام صادق علیه السلام این است که در تحلیل امور مربوط به آن دوران توجه کنیم که حکومت بنی امیه سقوط کرده بود و حکومت به دست بنی عباس افتاده بود. در عین حال دوران امامت امام صادق علیه السلام بیشتر از سایر ائمه علیهم السلام بوده به طوری که به آن حضرت عنوان شیخ الائمه داده اند.

آن حضرت در چنین اوضاعی مکتب اسلام ناب را تبیین فرموده و آموزه‌های حقیقی قرآن و عترت را در میان مردم نشر دادند. به همین علت است که بسیاری از آموزه‌های فقهی و علمی در دوران ما به آن امام بزرگوار منسوب می‌شود.

اهل سنت در کلاس درس صادق آل محمد علیهم السلام

بارها عنوان شده که علمای اسلام حتی از علمای اهل سنت شاگرد امام صادق علیه السلام بوده اند. چه عاملی موجب می‌شد که اهل سنت نیز از علم و دانش گسترده آن حضرت بهره مند شوند؟

یکی از نکات بسیار مهم درباره شخصیت ائمه معصوم علیهم السلام و ازجمله امام صادق علیه السلام همین نکته است که آن حضرت با رفتار و گفتار خود پیوندی میان شیعه و اهل سنت برقرار کردند، به طوری که علمای اهل سنت از اینکه شاگردی آن حضرت ار می‌کردند و از علم ایشان بهره می‌بردند، نه تنها ناراحت نبودند بلکه به این موضوع افتخار می‌کردند.

در تاریخ شواهد زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد بزرگان اهل سنت مسیرهای بسیار طولانی از شهرهای دور طی می‌کردند تا به خدمت امام صادق علیه السلام برسند و از علم آن حضرت بهره ببرند. سپس به شهرهای خود برمی‌گشتند تا آنچه از امام علیه السلام آموخته بودند را میان مردم و هم‌کیشان خود نشر بدهند.

این موضوع نشان می‌دهد که امام صادق علیه السلام در میان تمام ادیان و فرق دارای شخصیت ممتاز و برجسته ای بوده اند.

همین طور است. امام صادق علیه السلام در بین همه مردم از لحاظ روایت حدیث و فقاهت و افتاء دارای موفعیت و جایگاه شامخی بودند. به طوری که شاگردان آن حضرت مطالب بسیار تأمل‌انگیزی درباره ایشان ابراز می‌کنند.

مصادیقی از سبک زندگی امام صادق علیه السلام

آیا در میان روایت‌هایی که از زندگی امام صادق علیه السلام عنوان شده، موضوعاتی به سبک زندگی آن حضرت اشاره دارد؟

به عنوان مثال یکی از افرادی که مدتها در خدمت آن حضرت بوده و از ایشان درس می‌گرفته، مالک بن انس است که درباره آن حضرت عنوان کرده است که مدت زمانی را خدمت امام جعفر صادق علیه السلام مشرف می‌شدم. آن حضرت اهل مزاح بودند و لبخند ملایمی همواره بر روی لبهای مبارک ایشان نقش می‌بست. زمانی که در محضر ایشان نامی از پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله آورده می‌شد، آثار خضوع و خشوع را می‌توانستیم در چهره ایشان مشاهده کنیم.

در زمانی که به خانه امام صادق علیه السلام تردد داشتم، آن حضرت را در سه حالت مشاهده می‌کردم‌: یا نماز می‌خواندند، یا در حال روزه بودند و یا به قرائت قرآن کریم مشغول بودند. در عین حال هرگز بدون وضو از پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله نقل حدیث نمی‌کردند.

از آن حضرت هرگز سخنی نشنیدم که لغو بیهوده باشد. ایشان عالم و دانشمند زاهدی بودند که تقوای الهی سراسر وجود مبارکشان را فراگرفته بود.

نمونه دیگر مهمان نوازی امام صادق علیه السلام است. به طوری که مالک بن انس عنوان کرده هرگاه به خدمت آن امام بزرگوار می‌رفتم، بالش و پشتی خود را برای من می‌گذاشتند.

آیا چنین مطالبی در مورد سبک زندگی و سیره علمی امام صادق علیه السلام از سایر روایان حدیث نیز ذکر شده است؟

بله. نمونه دیگر مربوط به عمرو بن المقدام است که تصریح کرد هر زمانی که امام جعفر صادق علیه السلام را می‌دیدم، می‌فهمیدم که ایشان از نسل و سلاله پیغمبران است.

مطلب دیگری را جاحظ که یکی از دانشمندان معروف است درباره امام صادق علیه السلام عنوان کرده، مبنی بر اینکه امام جعفر بن محمد علیه السلام کسی بود که فقه و علمش جهان را فراگرفته بود؛ حتی ابوحنیفه از بزرگان اهل سنت و سفیان ثوری که در میان اهل سنت به علم و زهد مشهور است، نیز شاگرد آن حضرت بودند و شاگردی این دو نفر خدمت امام صادق علیه السلام، خود نشان دهنده عظمت علمی و دانش گسترده ایشان است.

در مجموع تعداد بسیار زیاد دانش اندوزانی که در محضر درس امام صادق علیه السلام حاضر می‌شدند و از ایشان نقل حدیث می‌کردند نشان از عظمت شخصیت علمی و فقهی ایشان دارد. حتی در روایت‌هایی تعداد افرادی که در خدمت امام صادق علیه السلام بوده و شاگردی کرده اند را بالغ بر حدود چهار هزار نفر می‌دانند.

گستره علومی که امام علیه السلام تدریس می‌کردند

به دانش گسترده امام و تعداد بسیار زیاد شاگردان آن حضرت اشاره کردید. اما پرسشی در اینجا مطرح می‌شود که در درس آن حضرت چه علومی به افراد آموزش داده می‌شد؟

با توجه به شرایط روزگار ائمه اطهار علیهم السلام و به ویژه دوران امام صادق علیه السلام، اولا آن حضرت تلاش می‌کردند مبانی و اصول مذهب شیعه را که همان آئین پاک و بدون انحراف و تحریف نبی مکرم اسلام صلی‌الله علیه و آله بود تبیین کنند. بنابراین در دوران امامت آن حضرت مذهب شیعه در قالب اعتقادات، اصول اعتقادات، فروع عملی و اخلاق تبیین و تدوین شد.

مسئولیت مهم امام صادق علیه السلام این بود که حقیقت اسلام را تبیین کنند و آن را از گزند حوادث محفوظ بدارند. این وظیفه اصلی ایشان بود اما اگر در محضر آن حضرت در عرصه‌های گوناگون مانند پزشکی یا علوم دیگر پرسش‌هایی مطرح می‌شد،‌ ایشان در هر عرصه ای قادر بودند بهترین و عالی ترین پاسخ‌ها را به شاگردان خود بدهند.

نمونه قابل توجه شاگردی جابر بن حیان در کلاس درس امام صادق علیه السلام است. هرچند که آن حضرت علوم شیمی و کیمیا را تدریس نمی‌کردند، ‌اما مسلم است که جابر بن حیان به عنوان پدر علم شیمی که در درس آن امام بزرگوار و عالم وارسته شرکت کرده بود، در علم خود نیز از آموزه‌های ایشان استفاده کرده است.

نکته بسیار مهم و قابل توجه این است که امام صادق علیه السلام در میان مردم و به ویژه در بین اهل علم دارای عظمت حیرت انگیزی بودند به طوری که ابوزهره درباره ایشان نوشته: دانشمندان اسلامی با وجود همه اختلاف نظرها و تعدد مشرب های خود، در شخصی غیر از امام صادق علیه السلام و دانش آن حضرت اتفاق نظر ندارند.

در روایت دیگری عنوان شده که آن حضرت در مسائل و امور دینی دارای دانشی بی پایان و در حکمت دارای بسیار عالی و رفیعو د نسبت به امور و مسائل دنیا از زهدی قوی برخوردار بوده و از شهوت های نفسانی دوری می کردند.

نظر علمای اهل سنت درباره امام صادق علیه السلام چیست؟

بله. ابوحنیفه که یکی از بزرگان و افراد مشهور در بین اهل سنت است درباره آن حضرت تصریح کرده که: من هرگز فردی فقیه تر از جعفر بن محمد علیه السلام ندیده ام و او مسلماً عالمترین شخصیت اسلامی است.