یادی از ابوالشهید آیت‌الله شیخ محمّدرضا طبسی نجفی (ره)

به گزارش واحد خبری کانون شیفتگان حضرت قائم (عج) ، بیست و پنجم ربیع‌الاوّل مصادف است با سی و نهمین سالگرد عروج ملکوتی فقیه اهل‌بیت(ع) و عالم متخلّق و بصیر، آیت‌الله شیخ محمّدرضا طبسی نجفی(ره). وی از شاگردان مبرّز آیات عظام: شیخ عبدالکریم حائری(ره)، سیدحسین بروجردی(ره)، میرزا جواد ملکی(ره)، میرزای نائینی(ره)، آقا ضیاء عراقی(ره)، و از ملازمان خاصّ و عضو اصلی شورای استفتاء آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی(ره)، بوده است؛ امّا متأسفانه هنوز جایگاه علمی و ابعاد شخصیتی آن فقیه والامقام برای محافل حوزوی و دانشگاهی، ناشناخته باقی مانده است.

در این یادداشت تلاش می‌شود تا گوشه‌هایی از حیات طیّبه آن عالم فرزانه، تبیین گردد.

۱. نام، ولادت و نسب

شیخ محمد رضا بن عباس بن علی بن الحسن مشهور به مروّج طبسی در ۱۸ شعبان ۱۳۱۶ق برابر با ۱۲۷۷ش در مشهد مقدّس هنگامی که والدینش از طبس به زیارت ثامن الحجج علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) آمده بودند، چشم به جهان گشود. پدر او مرحوم شیخ عبّاس مردی فاضل، و در دیار خود به صلاح و تقوی معروف بود. مرحوم شیخ عباس فرزندش محمد رضا را از همان کودکی با سحرخیزی و مسجد آشنا نمود و پیش از اذان صبح او را برای شرکت در نماز به مسجد جامع طبس می برد.

۲. شخصیت اخلاقی

آیت الله شیخ محمد رضا طبسی (ره) افزون بر جایگاه والای علمی ـ که بدان خواهیم پرداخت ـ در بعد عمل و اخلاق از نوادر زمان خود به شمار می‌رفت. تعابیر بلندی که درباره او از علمای برجسته آن دوران صادر شده مانند: « الصفی الزکیّ المؤتمن» از مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی (ره) ، «محور رحی التقوی و الحلم» از شیخ ضیاء الدین عراقی (ره) و «الورع التقی» از آقا بزرگ تهرانی (ره) و شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء (ره) و تعابیر دیگری نظیر آن، نشان از مقام و منزلت معنوی این عالم ربّانی دارد.

این شخصیّت فرزانه را باید به حق الگویی مثال زدنی در برقراری رابطه با خالق و مخلوق دانست. او از یکسو خانه دل را با تهجّد، تضرّع، شب زنده داری و نجواهای عاشقانه با پرودگار یکتا و نیز انس با ذکر و دعا، صفا بخشیده و آن را محلّ تابش انوار الهی کرده بود. از سویی دیگر هنگام حضور در اجتماع خود را مقیّد به آداب معاشرت و مزیّن به سجایا و مکارم اخلاقی می نمود.

خصلت هایی چون: «تواضع»، «سبقت در سلام به بزرگ و کوچک»، «مهربانی با کودکان»، «سعه صدر»، «عزّت نفس»، «احترام به بزرگان و علماء»، «صبر و استقامت» و «حیاء و وقار»، او را در میان همگان محبوب و شهره آفاق ساخته بود.

۳. شخصیت و موقعیّت علمی

آغاز تحصیلات

آیت الله شیخ محمّد رضا طبسی (ره) حیات علمی خود را پیش از پانزده سالگی آغاز نمود. وی در این مدّت مبادی اولیه را در طبس نزد پدر خود شیخ عباس و نیز نزد سیّد محمد علی معروف به «میرزا جعفر» فراگرفت و سپس به امر پدرش برای خوشه چینی و بهره‌گیری از تجارب عالمان توانمند معقول و منقول، به مراکز مهمّ علمی آن دوران «مشهد»، «قم» و «نجف اشرف» هجرت کرد.

اساتید و شاگردان

علّامه طبسی (ره) در ادبیّات، فقه، اصول، تفسیر، عرفان و فلسفه از اساتید بسیاری بهره برده است که برخی از آنان عبارتند از: ۱ـ ادبیات: شیخ محمّد تقی ادیب نیشابوری، ۲ـ فقه: میرزا علی یثربی کاشانی (ره) (مکاسب)، میرزا جوادآقا ملکی تبریزی (ره) (ریاض المسائل)، شیخ عبدالکریم حائری یزدی (ره)، میرزای نائینی (ره)، آقا ضیاء الدین عراقی (ره)، سید ابوالحسن اصفهانی (ره) و میرزا علی ایروانی (ره)، ۳ـ اصول: شیخ کاظم دامغانی (ره) (معالم)، میرزا محمّد حسین شهرستانی (ره) (قوانین)، سید محمد تقی خوانساری (رسائل)، میرزای نائینی (ره) و شیخ ضیاء الدین عراقی (ره)، ۴ـ کلام و تفسیر: علّامه شیخ محمّد جواد بلاغی (ره)، ۵ـ فلسفه و عرفان: میرزا علی اکبر یزدی (ره)، سید ابوالحسن رفیعی قزوینی (ره) (اسفار)، شیخ محمد علی شاه آبادی (ره) (فصوص الحکم)، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی (ره) (اخلاق و سیر و سلوک). همچنین در میان دست پروردگان و شاگردان وی می توان از کسانی چون شیخ مرتضی حائری یزدی (ره) (فرزند مؤسّس حوزه علمیه قم (ره))، شهید صدوقی (ره) و علی دوانی(ره) (تاریخ‌نگار مشهور معاصر) نام برد.

جایگاه علمی و فقاهتی

ملاحظه تعابیر مختلفی از عالمان فرهیخته و پرآوازه که در اجازات اجتهادی و روایتی علّامه شیخ محمّد رضا طبسی (ره) بیان شده و متجاوز از شصت اجازه است؛ همه حکایت از مقام و منزلت والای علمی او می‌کند. ما برای نمونه برخی از سخنان فقها و آیات عظام را درباره منزلت علمی این فقیه پارسا ذکر می کنیم. این تعابیر در واقع اجازات اجتهادی است که آیت‌الله طبسی(ره) از فقهای مطرح عصر خود دریافت کرده است:

۱. آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی(ره) (تاریخ اجازه ۱۳۴۸ق): (... صاحب الفکرة القویمة و السلیقة المستقیمة...ثقة الاسلام الشیخ محمد رضا الطبسی دامت تأییداته ممّن صرف عمره فی تحصیل العلوم الشرعیة و تنقیح مبانیها النظریه و حضر علی جملة من الاعیان و علی هذا الحقیر شطرا صلحا من الزمان فاحصا باحثا مفیدا مستفیدا محقّققا مجدّا مجتهدا حتّی صار من العلماء الاعیان و ممّن یشار الیه بالبنان. فله العمل بما یستنبطه من الاحکام علی النهج المألوف بین الاعلام...)

۲. آیت‌الله میرزا محمدحسین نائینی(ره)(تاریخ اجازه ۱۳۴۹ه): «جناب العالم العامل الفاضل الکامل عماد العلماء الاتقیاء سناد الافاضل ثقة الاسلام الحاج الشیخ محمّد رضا الطبسی دام تأییده ممّن بذل جهده فی طلب العلم و العمل به حتّی بلغ درجة سامیة من الاجتهاد...»

۳. آیت‌الله شیخ ضیاءالدین عراقی(ره)(تاریخ اجازه ۱۳۴۹ق): «سناد الفقهاء الراشدین و عماد الفضلاء المجتهدین الشیخ الامجد و الرکن المعتمد غوّاص بحر العلم...الشیخ محمد رضا الطبسی...»

۴. آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی (ره): «قد حضر علی هذا الحقیر مدّة مدیدة مجدّا مجتهدا فی تنقیح المسائل الشرعیة النظریة من مبانیها المألوفة المعروفة بین العلماء العاملین فلیشکر الله علی هذه‌النعمة العظمی...»

۵. آیت‌الله سید حسین طباطبائی بروجردی (ره) (۱۳۶۲ق): «نظر به آنکه جناب مستطاب علم الاعلام رکن الاسلام صفوه المجتهدین آقای حاج شیخ محمّد رضا طبسی دامت برکاته از اجله علماء اعلام نجف اشرف است..و دارای ملکه اجتهاد و تقوی و سداد و مقامات عالیه علما و عملًا می باشند..»

آثار و تألیفات

علّامه شیخ محمّد رضا طبسی (ره) نزدیک به پنجاه عنوان کتاب در موضوعات متنوّعی چون فقه، اصول، تفسیر، تاریخ، کلام، حدیث و اخلاق نگاشته است که نام تعدادی از آنها در کتاب ارزشمند الذریعه آقا بزرگ تهرانی (ره) ثبت شده است. برخی از این آثار عبارتند از:

فقه: المنیة فی حکم الشارب و اللحیة (مطبوع) ، ذخیرة الصالحین فی شرح تبصرة المتعلمین ( شرح مزجی و استدلالی بر «تبصرة المتعلمین» علّامه حلّی (ره) که برخی مباحث آن مانند: طهارت، صلاة، حجّ، اجاره، وکالت و میراث تصحیح و مصدریابی شده است)؛ طریق النجاة رساله عملیه چاپ شده در سال ۱۳۸۲ق نجف، رسالة فی الحج (خطی)، رسالة فی المعاطاة (خطی) ، الحاشیة علی وسیلة النجاة سید ابوالحسن اصفهانی (ره) (خطی) ، تقریرات بحث سید ابوالحسن اصفهانی (ره) (خطی) ،

اصول: مباحث فی علم الاصول (خطی) ، الفوائد الرضویة فی المسائل الاصولیة (تقریرات بحث اصول آیت الله شیخ ضیاء الدین عراقی (ره)، مباحث الفاظ و ادلّة عقلیة، خطی)؛

کلام : الشیعة و الرجعة (دو جلد، مطبوع) مصباح الظلام فی الرد علی العهدین (مطبوع ۱۳۴۱ق) عقد الفرائد فی اصول العقائد (مطبوع ۱۳۴۴ق) ؛

تفسیر: خلاصة البیان فی تفسیر القرآن (تفسیر ۴ جزء قرآن (۲۷، ۲۸، ۲۹، ۳۰، خطی)

تاریخ: مقتل الامام الحسین (ع) (مطبوع ۱۴۲۴ق) ، منیة الراغب فی ایمان ابی طالب (ع) (مطبوع ۱۴۲۸ق) ؛

حدیث: الاربعون حدیثا عن الاربعین فی فضائل امیر المؤمنین (مطبوع) ، درر الاخبار فیما یتعلق بحال الاحتضار (۳جلد) (مطبوع) ، ؛

اخلاق: ذرایع البیان فی عوارض اللسان (مطبوع) ، الدر الثمین فی التختّم بالیمین (مطبوع)

۴. حمایت قاطع از انقلاب اسلامی و رهبری امام خمینی (ره)

آیت الله شیخ محمّد رضا طبسی (ره) از آغاز نهضت اسلامی ایران، همراه با عده‌ای دیگر از علمای نجف اشرف، با صدور اعلامیه ای بر ضدّ حکّام پهلوی ـ که امضا کنندگان آن نزدیک به سی نفر از بزرگان مانند: «احمد مستنبط غروی»، «حسین همدانی»، «محمد حسین اصفهانی»، «عبد الرزاق مقرّم»، «اسد الله مدنی»، «صدر الدین بادکوبی» و... بودند ـ آشکارا به حمایت از انقلاب اسلامی، و اعلان انزجار از حوادث خونین مدرسه فیضیه و اقدامات ظالمانه رژیم طاغوت شاه پرداخت.

این عالم بصیر پس از قیام خونین پانزده خرداد، هنگامی که امام خمینی (ره) به عراق تبعید شدند، شخصًا تا چهل کیلومتری نجف اشرف به استقبال امام (ره) شتافت و با تعطیل نمودن نماز جماعت خود، در نماز جماعت امام خمینی (ره) در مسجد شیخ انصاری (ره) و مدرسه آیت الله بروجردی (ره) شرکت نمود.

او تا آخرین لحظات عمر پر بار خویش، حمایت از امام خمینی (ره) را حمایت از امام زمان (ع) می‌دانست. همچنین در در دوران دفاع مقدّس در ضمن نامه ای به یکی از نوادگان خود که در جبهه بود، خطاب به رزمندگان اسلام چنین مرقوم داشت: «...دماغ صدّام را به خاک و خون بمالید که پس از تصفیه عراق و نصب علم و پرچم دولت جمهوری اسلامی، تصفیه بیت المقدس بنمایید و این محل شریف را از جماعت عنود یهود پاک و پاکیزه نمایید و پرچم شریف جمهوری اسلامی نصب بنمایید»

۵. پدر شهید

آیت‌الله محمّدرضا طبسی(ره) آرزو داشت در کنار رزمندگان دفاع مقدّس در جبهه‌ها حضور داشته باشد. او مکرر می‌گفت: «ای کاش می‌توانستم و حال داشتم تا دوشادوش این رزمندگان عزیز در جبهه‌ها شرکت کنم!» متأسفانه بیماری و اجل به او اجازه نداد. با وجود این، خداوند پاداش این عالم بصیر و وارسته را داد و پس از رحلتش، با تقدیم آخرین فرزند برومند خود پاسدار شهید محمّد صادق طبسی (۲۳ / ۱۰/ ۱۳۶۵ش، کربلای ۵، شلمچه) به انقلاب اسلامی، نام خود را در دفتر پدران شهید نوشت و این مدال افتخار را از حقّ تعالی دریافت کرد. علاوه بر شهادت فرزندش، نوه او محمّد صادق خوشنویس ـ‌فرزند استاد فقید و عالی‌مقام حجة‌الاسلام و المسلمین جعفرالهادی(ره)‌ـ در حالی که شانزده‌ سال از عمر گرانمایه‌اش نگذشته بود، در اسفند ماه سال ۱۳۶۶ش به درجه شهادت رسید.

۶. پندها و نصیحت‌های اخلاقی

آیت‌الله طبسی نجفی(ره) در طول عمر با برکت خود، نصیحت‌ها و توصیه‌های اخلاقی بسیار ارزشمندی را به فرزندان، بستگان، آشنایان و دوستان خود داشته‌اند که می‌تواند برای همگان به ویژه طلاب حوزه‌های علمیه سودمند و روشنگر همچون چراغی فروزان باشد. در اینجا به دو توصیه اخلاقی اشاره می‌شود:

الف: لزوم تلاش علمی همراه با توسّل به امام زمان(عج)

«فراغت‌های ناشی از بهبود امکانات، نباید بیهوده صرف گردد. در قدیم علی‌رغم ناملایمات زیاد، تلاش فراوان بود. در تابستان گرمی خدمت مرحوم شیخ عبدالله مامقانی صاحب رجال رسیدم. ایشان در آن هوای سوزان و نبود امکانات خنک‌کننده، با جدّیت کامل مشغول نوشتن کتاب «تنقیح‌المقال» بود. بنده در آن روز برای کاری خدمت ایشان رسیدم. در ضمن سخنانی فرمودند: «یک شب هنگام نوشتن، به کتاب رهن تهذیب شیخ طوسی(ره)، نیاز پیدا کردم. هر اندازه فکر کردم که در این هنگام شب کتاب را از کجا پیدا کنم؟ فکرم به جایی نرسید. با دلی شکسته به امام زمان(ع) متوسّل شدم. ناگهان به من الهام شد که در میان کتابهای پاره و اوراق باطله گوشه اتاق، نگاه کنم. من که قبلا چندین بار آنها را زیر و رو کرده بودم، ناگهان به یک کتاب تهذیب برخوردم که با خط جالبی نوشته شده بود. فورا آن را برداشتم و استفاده کردم. بعد از پایان استفاده، آن کتاب ناپدید شد و هر چه گشتم، آن را نیافتم.»

ب: ضرورت روحیه مردم‌داری و خدمتگزاری

«بعد از تلاش و تقوا، مسأله اخلاق بسیار اهمّیت دارد. ما که علما را وارث انبیا می‌دانیم، علاوه بر تقوی و علم، در جهت اخلاق هم باید وارث انبیاء باشیم و به گونه‌ای زندگی کنیم که این وراثت برای همه محسوس باشد. از ما توقّع این است که بهترین اخلاق را با مردم داشته باشیم. بزرگان ما به علم تنها بها نمی‌دادند. نقل شده است که یکی از شاگردان میرزای بزرگ که عازم ایران بود، از ایشان اجازه اجتهاد درخواست کرد. مرحوم میرزا به ایشان فرمود: «گرچه شما ملّا و مجتهد هستید، ولی اخلاق خوب و مردم‌دای ندارید. به این لحاظ این اجازه به نفع شما نیست.» ما نباید رابطه‌مان را با مردم قطع کنیم. آنان باید ما را معتمد و امین در دین خود بدانند و ماه هم باید با تبلیغ و دیگر مسائل در خدمت آنان باشیم.»

۷. عروج ملکوتی

آیت‌الله شیخ محمّد رضا طبسی(ره) سرانجام در شب ۲۵ ربیع‌الاوّل ۱۴۰۵ق (۲۸/آذر/۱۳۶۳ش) پس از گذران عمر خود در راه ترویج و نشر اندیشه و مکتب اهل‌بیت (ع) به دیدار حق شتافت. انتشار این خبر از طریق روزنامه ها و نیز صدا و سیمای جمهوری اسلامی موجی از غم و اندوه را در میان محافل علمی، حوزه های علمیه، دوستداران و ارادتمندان آن فقیه پارسا پدید آورد. پیکر پاک این عالم ربّانی پس از تشییع باشکوه و اقامه نماز توسّط عالم جلیل‌القدر آیت‌الله نجفی مرعشی(ره)، در بقعه ۳۸ صحن مطهر حضرت معصومه (س) آرام گرفت.

منابع:

فقیه خراسان، محمّد جواد مروّجی طبسی

جلوه‌هایی از مواضع انقلابی فقیه خراسان، محمّد علی مروّجی طبسی، سایت خبرگزاری رسمی حوزه

الذریعة الی تصانیف الشیعة، آقا بزرگ تهرانی (ره)، ‏۱/۹۲ و ۸/۱۱۷ و ۱۰/۲۴ و ۱۵/۲۹۳‏

مجله حوزه، ش۳۴، مهر ماه سال ۱۳۶۸ش.

مستدرکات اعیان الشیعة، حسن الامین، ج۳

معرّفی کتاب ذخیرة الصالحین، محمّد علی مروّجی طبسی، فصلنامه تخصّصی فقه اهل‌بیت(ع)، ش ۶۹.

مقدمة التحقیق مقتل الامام الحسین (ع)‏، آیت الله طبسی نجفی (ره)، تحقیق: محمّد امین پورامینی

مقدّمه التحقیق منیة الراغب فی ایمان طالب، آیت الله طبسی نجفی (ره)، تحقیق: محمّد جعفر طبسی

نقباء البشر، آقا بزرگ تهرانی، ۲/۸۹۹‏

نهضت روحانیون ایران، ‏علی دوانی(ره)، ج ۳

به قلم: حجت الاسلام محمّدعلی مروّجی طبسی، مدرس سطح عالی مرکز تخصّصی تفسیر ائمه اطهار(ع)