آیین شب‌زنده‌داری در منابع شیعه

به گزارش واحد خبری کانون شیفتگان حضرت قائم (عج) به نقل از ایکنا ، توجه به ساختار کتاب‌های حدیثی شیعه نشان‌دهنده این است که سبک زندگی اسلامی از دیرباز در میان عالمان شیعه، مطرح بوده است. خواب و شب‌زنده‌داری یکی از موضوعاتی است که زیر مجموعه سبک زندگی اسلامی به شمار می‌رود. اجرای دو برنامه استراحت و عبادت در بازه زمانی مشخص شبانگاه، نیازمند زمانبندی است و بهترین برنامه، الگویی است که بر پایه احادیث اهل بیت(ع) استوار شود.

در همین راستا خبرنگار ایکنا از قم با حجت‌الاسلام والمسلمین هانی زعفرانی، عضو گروه همکاران علمی «مجله دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث» و پژوهشگر درخصوص «بازه زمانی شب‌زنده‌داری و روایات مرتبط با آن» سخن گفته که متن آن در ادامه از نظر می‌گذرد.

ایکنا- امروزه، برخی از جوانان شب‌ها تا دیروقت بیدار می‌مانند و به تماشای تلویزیون یا بازی‌های کامپیوتری می‌پردازند، یا برخی کاسب‌ها تا دیروقت و حتی تا نزدیک صبح به کار مشغولند. روایات شیعه چه دیدی نسبت به این دست شب‌بیداری‌ها دارند؟

شب‌زنده‌داری در روایات شیعه، تنها به‌منظور نیایش با پروردگار، پسندیده است. اهل بیت(ع) تنها برای عبادت و نماز شب به شب‌بیداری می‌پرداختند. در رابطه با سیره امام کاظم(ع) وارد شده است که ایشان بعد از نماز عشاء به میزان اندکی استراحت می‌کردند و سپس بیدار شده و تا صبح به نماز و نیایش می‌پرداختند. همچنین، نقل است که امام رضا(ع) بیشتر شب‌ها تا صبح به احیا می‌پرداختند.

امام حسن(ع) در خصوص عبادت‌های شبانه مادرشان می‌فرمایند: «رَأَیتُ أُمِّی فَاطِمَةَ سلام الله علی‌ها قَامَتْ فِی مِحْرَابِهَا لَیلَةَ جُمُعَتِهَا فَلَمْ تَزَلْ رَاکعَةً سَاجِدَةً حَتَّى اتَّضَحَ عَمُودُ الصُّبْحِ» مادرم شب‌های جمعه، تا صبح در محرابش می‌ایستاد و دائما نماز می‌خواند. 

در نتیجه سیره اهل بیت(ع) بر این بوده است که اگر شب‌ها را بیدار می‌مانند به عبادت مشغول باشند. البته برای اهل بیت(ع) نیز، گاه شرایط به‌گونه‌ای رقم می‌خورد که سبب می‌شد، ایشان شب‌ها را بیدار بمانند و به اموری غیر از عبادت بپردازند؛ اما این شرایط، شرایط ویژه‌ای بود و کمتر اتفاق می‌افتاد. به‌عنوان نمونه، امیرالمؤمنین(ع) در ماجرای جنگ صفین، تمام شب به آماده کردن مردم می‌پرداخت و خود به نگهبانى مردم گشت می‌زد. یا در ماجرای شهادتشان، پس از ضربت خوردن به خاطر جراحتی که داشتند تا صبح خوابشان نمی‌برد. یا امام رضا(ع) در شب وفات یک راوی جلیل‌القدر، تا صبح با یکی از یارانشان در مورد وی سخن گفتند. این نمونه‌ها، نشان می‌دهد که شب‌بیداری برای امور غیر عبادی، نیازمند دلیل خاص و ویژه‌ای است.

اما شب‌بیداری برای کاسبی کردن در روایات ما به‌طور خاص نهی شده است. در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده است که حضرت فرمودند: «مَنْ بَاتَ سَاهِراً فِی کسْبٍ وَ لَمْ یعْطِ الْعَینَ حَظَّهَا مِنَ النَّوْمِ فَکسْبُهُ ذَلِک حَرَامٌ» هر کسی تمام شب را به کاسبی بپردازد و هیچ نخوابد، کسبش حرام است. این روایت در کتاب کافی و دارای سندی صحیح است.

ایکنا- تصور بیشتر مردم این است که احیا گرفتن مخصوص شب‌های قدر است. آیا در روایات، شب‌های دیگری هم برای احیا گرفتن توصیه شده است؟

شب‌زنده‌داری کردن به نماز و عبادت به‌طور مطلق مطلوب است؛ اما شب‌زنده‌داری در بعضی از شب‌ها به‌طور ویژه در روایات آمده است. مهم‌ترین آن همین شب‌های قدر است که بسیاری از متدینین به احیا گرفتن در این شب‌ها مقید هستند. شب‌های دیگری که در روایات، نسبت به شب‌زنده‌داری آن تأکید شده عبارت‌اند از: ۱۰ شب‌ آخر ماه رمضان، شب نیمه شعبان، شب عید فطر، شب عید قربان، نخستین شب محرم، شب عاشورا و شب‌های ماه رجب به خصوص شب اول.  

ایکنا- اگر کسی نتوانست شب‌ها را احیا بگیرد، آیا راهکار جایگزینی در روایات ارائه شده است؟

از ویژگی‌های زیبای دین اسلام این است که نمی‌خواهد متدینان را به عُسر و حَرَج بیندازد. این ویژگی اسلام در موضوع شب‌زنده‌داری نیز نمود پیدا می‌کند. از نظر اسلام، بهتر است که شب‌زنده‌داری در تمام طول شب را به همین ایام خاص که در روایات ذکر شده به‌ویژه شب‌های قدر موکول کنیم و برای بهره‌مند شدن از ثواب احیا در سایر شب‌ها از راهکار‌های جایگزین استفاده کنیم؛ یکی از راهکارها جایگزین، خواندن نماز مغرب و عشا و نماز صبح در مسجد و به جماعت است. راهکار جایگزین دیگر با طهارت خوابیدن است. حتماً ماجرای سلمان را شنیده‌اید که ادعا کرد هر شب را احیا می‌گیرد. یکی از اصحاب اعتراض کرد و گفت من دیده‌ام که تو بیشتر شب‌ها می‌خوابی؛ سلمان در پاسخ گفت: «سَمِعْتُ حَبِیبِی رَسُولَ اللَّهِ ص یَقُولُ مَنْ بَاتَ عَلَى طُهْرٍ فَکَأَنَّمَا أَحْیَا اللَّیْلَ کُلَّهُ فَأَنَا أَبِیتُ عَلَى طُهْرٍ» از عزیزم رسول خدا(ص) شنیدم که می‌فرمود: هرکس شب را با طهارت بخوابد، گویی که تمام شب را احیا گرفته است؛ من هم با طهارت می‌خوابم.

ایکنا- بهترین زمان برای نماز شب خواندن چه زمانی است؟

نماز شب هم مانند نماز‌های یومیه که وقت بخصوصی دارند، زمان مشخص‌شده‌ای دارد. براساس روایات، وقت نماز شب، خواندن در بازه زمانی نیمه شب تا نماز صبح است. نماز شب از این جهت شبیه به نماز‌های یومیه است؛ اما جالب اینجاست که نماز شب از جهت وقت فضیلت، کاملاً عکس نماز‌های یومیه است. در نماز‌های یومیه بهترین زمان برای خواندن نماز، اول وقت است؛ اما نماز شب هرچه به آخر وقت یعنی به نماز صبح نزدیکتر باشد، بهتر است. در فضیلت سحرگاه، روایات متعددی در حد تواتر، وجود دارد که سخن از فضیلت ویژه سحر می‌گویند. یکی از این روایات را تقدیم می‌کنم: 

از امام صادق(ع) نقل است که حضرت این‌گونه فرمودند: «مَنْ کَانَتْ لَهُ إِلَى رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ حَاجَةٌ فَلْیَطْلُبْهَا فِی ثَلَاثِ سَاعَاتٍ سَاعَةٍ فِی الْجُمُعَةِ وَ سَاعَةٍ تَزُولُ الشَّمْسُ حِینَ تَهُبُّ الرِّیَاحُ وَ تُفَتَّحُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ تَنْزِلُ الرَّحْمَةُ وَ یَصُوتُ الطَّیْرُ وَ سَاعَةٍ فِی آخِرِ اللَّیْلِ عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَإِنَّ مَلَکَیْنِ یُنَادِیَانِ هَلْ مِنْ تَائِبٍ یُتَابُ عَلَیْهِ هَلْ مِنْ سَائِلٍ یُعْطَى هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَیُغْفَرَ لَهُ هَلْ مِنْ طَالِبِ حَاجَةٍ فَتُقْضَى لَهُ فَ أَجِیبُوا داعِیَ اللَّه» هرکس حاجتی دارد، حاجتش را در سه ساعت از خداوند طلب کند. ساعتی در روز جمعه، ساعتی در هنگام ظهر و ساعتی در سحرگاه، آن زمان که دو فرشته ندا سرمی‌دهند آیا توبه‌کننده‌ای هست که توبه‌اش پذیرفته شود؟ آیا درخواست‌کننده‌ای هست که خواسته‌اش به او عطا شود؟ آیا استغفارکننده‌ای هست که آمرزیده شود؟ آیا حاجت‌مندی هست که حاجتش برآورده شود؟ پس دعوت این فرشتگان را اجابت کنید.  

ایکنا- اگر کسی نتواند آخر شب برای خواندن نماز شب بیدار شود، می‌تواند اول شب نماز را بخواند؟

با توجه به وقت تعیین‌شده برای نماز شب، اگر نماز شب را در اول شب بخوانیم، گویی آن را در خارج از وقت خوانده‌ایم؛ اما با این وجود روایاتی وجود دارد که در شرایط خاص خواندن نماز شب در اول شب را تجویز کرده‌اند. یکی از آن شرایط خاص، همین کوتاه بودن شب در زمستان است. شرایط دیگر ذکر شده در روایات عبارتند از: مسافرت، مریضی، سرمای هوا و کهولت سن.

در کنار این روایات، روایات دیگری نیز وجود دارد که توصیه می‌کنند به جای خواندن نماز شب در اول شب، قضای آن را در فردای آن شب به جا بیاوریم. نمونه آن روایت عمر بن حنظله است. او که بعد از ۱۸ شب که تصمیم داشت آخر شب بیدار شده و نماز شب بخواند، اما موفق نشد از امام صادق(ع) پرسید که آیا می‌توانم نماز شبم را اول شب بخوانم؟ حضرت می‌فرمایند: «لَا اقْضِ بِالنَّهَارِ فَإِنِّی أَکْرَهُ أَنْ یُتَّخَذَ ذَلِکَ خُلُقاً» این کار را نکن و به جایش قضای نماز شبت را در طول روز به‌جا بیاور. دوست ندارم که نماز شب خواندن در اول شب، تبدیل به یک عادت بشود.

به نظر این دو دسته روایت را باید این‌گونه جمع‌بندی کرد که اگر قصد خواندن نماز شب داریم، بهتر است تمام تلاش‌مان را بکنیم که آن را در آخر شب به‌جا بیاوریم و اگر برایمان مقدور نبود و خواستیم که در اول شب بخوانیم، آن را به نیت قضای نماز شب گذشته به‌جا بیاوریم.

گفت‌وگو از رضا عطایی