نگاهی به کتاب «بازگشت به نهج‌البلاغه» رهبر معظم انقلاب

از نظر مقام معظم رهبری، کتاب نهج‌البلاغه کتابی جامع است که بازگشت به آن در دنیای معاصر ضرورت دارد و می‌تواند راه و روش زندگی صحیح در همه ساحات را به انسان‌ها بیاموزد.

نوگرایی در دنیای اسلام در همه جوانب زندگی مسلمانان بروز کرد. از جلوه‌های بروز آن می‌توان به توجه جدی نسبت به منابع اسلامی و نگاهی نو به این منابع و اصولاً نهضت بازگشت به مبانی غنی اسلامی اشاره کرد. کتاب نهج‌البلاغه که گردآوری بخشی از سخنان و مکاتبات امیرمؤمنان علی (ع) است، به دلیل داشتن مفاهیم و موضوعات، سیاسی منبعی برای حکمت اصول سیاسی اسلام است که توجه همگان را جلب کرده است. میرزای شیرازی و محمد عبده از پیشگامان توجه به نهج‌البلاغه هستند. در انقلاب مشروطه نهج‌البلاغه نقش جدی داشت و این نقش برجسته نهج‌البلاغه را به وضوح می‌توان در کتاب مهم تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله آیت الله نایینی مشاهده کرد. آیت الله مرتضی مطهری در کتاب نهضت‌های اسلامی در صدسال اخیر در خصوص تأثیر نهج‌البلاغه بر کتاب میرزای نایینی می‌گوید: انصاف این است که تفسیر دقیق، از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام را هیچکس به خوبی علامه بزرگ و مجتهد سترگ، میرزا محمدحسین نایینی توأم با استدلال‌ها و استشهادهای متقن، از قرآن و نهج‌البلاغه، در کتاب ذی‌قیمت تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله بیان نکرده است.

توجه دوباره به نهج‌البلاغه همزمان با آغاز نهضت اسلامی در اوایل دهه چهل شمسی است و با تأکید امام خمینی و تلاش‌های متفکران و پژوهشگران و فعالان نهضت اسلامی نظیر آیت الله طالقانی، آیت الله خامنه‌ای، شهید مطهری، محمدرضا حکیمی، محمدتقی شریعتی و علی شریعتی و… که در جنبش اسلامی ایران معاصر حضور جدی داشتند، از نهج‌البلاغه در اخذ اصول حکمت سیاسی اسلام بهره برده شد.

به گزارش واحد خبری کانون شیفتگان حضرت قائم (عج) به نقل از مهر ، در سلسله گزارش‌ها و گفت‌وگوهای «بازگشت به نهج‌البلاغه» به تبیین و واکاوی هم موضوعات مرتبط با این کتاب شریف و آموزه‌هایش خواهد پرداخت. آنچه در ادامه می‌خوانید قسمت سوم از این مجموعه است:

مقام معظم رهبری همواره نسبت به نهج‌البلاغه توجه و دغدغه ویژه داشته و در مقام تحقیق و تدریس آن پیشگام بوده است و علاوه بر آن، در دوران ریاست جمهوری خویش، مدیریت شورای علمی بنیان نهج‌البلاغه را عهده‌دار بوده و تا امروز نیز این بنیاد را مورد حمایت‌های علمی و معنوی خویش قرار داده است. به همین جهت ایشان در سه کنگره از کنگره‌های بین‌المللی نهج‌البلاغه برای ایراد نطق افتتاحیه حضور داشتند که حاصل این سه سخنرانی که در دهه شصت بیان شده است در کتابی به نام «بازگشت به نهج‌البلاغه» گردآوری شده است. پیش از معرفی این کتاب به بررسی مهمترین ویژگی‌های نهج‌البلاغه از نظر معظم‌له می‌پردازیم که ضرورت بازگشت به آن کتاب گران‌سنگ را روشن می‌سازد.

از دیدگاه رهبر انقلاب نهج‌البلاغه، نموداری از اسلام چند بُعدی است. ایشان در این زمینه تصریح می‌کنند: «نهج‌البلاغه هیچ میدانی از میدان‌های زندگی را فروگذار نکرده، مگر این‌که در آن بلیغ‌ترین، رساترین، پرمغزترین و پرمحتواترین سخن را بیان کرده. یک نگاهی به فهرست نهج‌البلاغه… نشان می‌دهد که این کتاب چقدر چند بعدی و چند جانبه است و این واقعاً یک شگفتی است.»

ویژگی دیگر نهج‌البلاغه این است که به طرح مسائل اصولی اسلام و مباحث اجتماعی آن پرداخته است. مقام معظم رهبری در این زمینه می‌فرمایند: «نهج‌البلاغه برای ما از دو نظر اهمیت پیدا می‌کند، اولاً از نظر طرح مسائل اصولی اسلام، طرح مسأله الله، طرح مسأله انسان و مشخص کردن دیدگاه‌های اسلام درباره انسان، طرح مسأله نبوت و موضع نبوت در تاریخ انسان و شأن نبی و رسالت نبی و از این قبیل مسائلی که در باب نبوت است؛ ثانیاً نهج‌البلاغه اشاره می‌کند به مسائل اجتماعی در محیطی منافقانه و مشتبه؛ و چون ما در چنان محیطی امروز قرار داریم پس مسائل زندگی و مسائل سیاسی و مشکلات و دردها و احیاناً راه‌حل‌ها؛ اگر راه‌حلی در مسأله‌ای وجود داشته باشد می‌تواند از نهج‌البلاغه شناخته و الهام گرفته بشود».

بر اساس این توضیحات می‌توان چنین نتیجه گرفت که نهج‌البلاغه می‌تواند علاج بیماری‌های امروز باشد و برای به سامان رساندن اوضاع فرد و جامعه به کار گرفته شود. معظم‌له در این زمینه تاکید دارند: «ما، ملت ایران، به عنوان کسانی که پایه‌های این نظام را روی دوشمان گرفته‌ایم اگر امروز به نهج‌البلاغه مراجعه کنیم در آن چیز جالبی خواهیم یافت. بیماری‌هایی که در این موقعیت ما را تهدید می‌کند و درمان این بیماری‌ها، برای ما ارزنده و حیاتی است که برویم و این درمان‌ها را جستجو کنیم. نمی‌خواهم بگویم همه آن حوادثی که در صدر اسلام اتفاق افتاده، امروز هم همان‌ها موبه‌مو اتفاق می‌افتد، نه. اما جهت‌گیری‌ها یکی است.

امروز می‌شود از دیدگاه دقیق و نافذ امیرالمؤمنین علی (ع) به واقعیت‌های جامعه و واقعیت‌های جهان نگاه کرد و بسیاری از حقایق را دید و شناخت و علاج آنها را پیدا کرد. لذاست که به نظر ما امروز از همیشه به نهج‌البلاغه ما محتاج‌تریم. این یک جهت که ضرورت پرداختن به نهج‌البلاغه و بازگشت به این مجموعه‌ای که از زبان امیرالمؤمنین و مولای متقیان نقل شده، و هر چه بیشتر کار کردن روی اینها از لحاظ مقدماتی که آنها را بتواند معتبرتر و قابل استنادتر و قابل فهمتر و قابل تطبیق‌تر بکند از همیشه ضروری‌تر و لازم‌تر است.»

دقیقاً بر اساس همین نکته است که همه مسلمانان وظیفه دارند برای احیای نهج‌البلاغه تلاش کنند و محتوای این کتاب را به عنوان دستور و راه و روش زندگی برگزینند. ایشان در توضیح این مطلب می‌فرمایند: «احیای نهج‌البلاغه وظیفه ما شیعیان تنها نیست، وظیفه همه مسلمان‌هاست، یعنی هر کس علی بن ابی طالب (ع) را قبول دارد، و مسلمان است، همه مسلمان‌ها به عنوان احیای یک میراث بی‌نظیر اسلامی باید نهج‌البلاغه را زنده کنند و این احیا نه فقط به معنای کثرت چاپ، که خوب زیاد هم چاپ شده، بلکه به معنای کار کردن و تحقیق کردن در زمینه آن است، همچنان که در زمینه قرآن کریم کار شده، تفسیرهای زیادی نوشته شده، در علوم قرآنی کار شده، درباره نهج‌البلاغه هم باید این کارها انجام گیرد.»

نگاهی به کتاب «بازگشت به نهج‌البلاغه»

در ادامه به بررسی محتوای کتاب «بازگشت به نهج‌البلاغه» می‌پردازیم. چنانکه اشاره شد کتاب شامل متن سه سخنرانی رهبر انقلاب در کنگره نهج‌البلاغه است.

عنوان سخنرانی اول «حکومت در نهج‌البلاغه» است. در این بخش از کتاب می‌خوانیم: «مسئله حکومت در نهج‌البلاغه مانند ده‌ها مسئله مهم دیگر زندگی، در این کتاب عظیم به شیوه‌ای غیر از شیوه محققان و مؤلفان مطرح شده است البته چنین نیست که امیرالمومنین فصلی مستقل درباره حکومت باز کرده باشد و با ترتیب مقدماتی به نتیجه‌گیری برسد. شیوه سخن او در این باب هم مانند ابواب دیگر شیوه‌ای حکیمانه است یعنی عبور از مقدمات و تأمل و تمرکز بر روی نتیجه. نگاه امیرالمومنین به مسئله حکومت، نگاه حکیم بزرگی است که با منبع وحی پیوند نزدیک دارد. دیگر آنکه مسئله حکومت در نهج‌البلاغه به صورت یک بحث تجریدی نیست. حضرت علی (ع) با امر حکومت درگیر بوده و به عنوان یک حاکم سخن گفته؛ به عنوان کسی که با اداره کشور اسلامی، با همه مشکلاتش و با همه مصیبت‌ها و دردسرهایش روبرو بوده و به جوانب گوناگون این مسئله رسیدگی کرده است».

ایشان در بخشی از این مقاله به بررسی منشأ قدرت از منظر نهج‌البلاغه می‌پردازد و بیان می‌کند: «در دنیای جدید دموکراسی یعنی خواست و قبول اکثریت مردم، ملاک و منشأ حکومت شمرده می‌شود اما کیست که نداند ده‌ها وسیله غیر شرافتمندانه به کار گرفته می‌شود تا خواست مردم به سویی که زورمندان و قدرت‌طلبان می‌خواهند هدایت شود. بنابراین می‌توان در یک جمله گفت که در فرهنگ رایج انسانی از آغاز تا امروز از امروز تا آن زمانی که فرهنگ علوی و فرهنگ نهج‌البلاغه بتواند بر زندگی انسان‌ها حکومت کند، منشأ حاکمیت اقتدار و زور بوده و خواهد بود و لاغیر. امیرالمومنین در نهج‌البلاغه منشأ حکومت را این معانی نمی‌داند و مهمتر این است که خود او هم در عمل آن را ثابت می‌کند. از نظر علی (ع) منشا اصلی حکومت یک سلسله ارزش‌های معنوی است. آن کسی می‌تواند بر مردم حکومت کند و ولایت امر مردم را بر عهده بگیرد که از خصوصیاتی برخوردار باشد».

عنوان سخنرانی بعدی «نگاهی به ویژگی‌های دوران زمامداری علی (ع)» است. در این بخش از کتاب چنین آمده است: «یک مطلب دیگری که وجود دارد - که امروز ما را هر چه بیشتر به نهج‌البلاغه محتاج می‌کند، بیشتر از گذشته - این است که ما در طول تاریخ اسلام متأسفانه با انحرافی که از کج‌فهمی و جهالت از یک سو و غرض‌ورزی و دشمنی از سوی دیگر حاصل شده، مواجه هستیم و این موجب آن شده است که ما در آنچه در اختیارمان از معارف اسلامی هست سردرگمی‌هایی داشته باشیم. در طول اسلام نادانی‌ها و جهالت‌هایی وجود داشته، تنگ‌نظری‌ها و خودخواهی‌هایی وجود داشته که موجب شده معارف اسلامی و حقایق اسلامی آنچنان که هستند و باید شناخته بشوند شناخته نشوند؛ و متقابلاً غرض‌ورزی‌ها و خباثت‌ها و تعمد بر انحراف اسلام هم از اولین قرن‌های پیدایش اسلام از سوی قدرتمندان و از سوی کسانی که خلوص و صفای اسلام به زیان آنها بوده است مشاهده شده. ما در طول تاریخ همواره احتیاج داشتیم به سرچشمه‌های خالص و زلال اندیشه اسلامی و ارکان فکری‌ای که بتوان به آنها متکی شد. خوشبختانه قرآن کریم در اختیار مسلمان‌ها همواره بوده، اگر چه در فهم قرآن هم همان بدبینی‌ها و کج‌بینی‌ها و نفهمی‌ها و یا غرض‌ورزی‌ها دخالت‌هایی کردند؛ اما بحمدلله متن قرآن سالم و به دور از هرگونه تصرف بدخواهانه یا جاهلانه‌ای در اختیار همه‌ی مسلمان‌ها هست. لکن این موجب نمی‌شود که سرچشمه‌های زلال معرفت برای مسلمان‌ها امروز به همان ضرورتی که سلامت قرآن برای مسلمان‌ها دارد ضروری نباشد. امروز دیگر آن روزی است که با گسترش فرهنگ بشری و با عمق معرفتی که بر انسان‌ها حاکم است، کسانی بنشینند با گذشت زمان با وجود فاصله از صدر اسلام آن معارف دست نخورده خالص سالم که می‌تواند اطمینان و باور انسان را به خود جلب کند هر چه بیشتر جمع کنند و در اختیار استنباط و اجتهاد متفکران و صاحب‌نظران قرار بدهند؛ این کاری است که در احادیث هم باید انجام بگیرد.»

عنوان بخش پایانی کتاب «لزوم گسترش تعلیمات نهج‌البلاغه در جهان اسلام» است. در این بخش می‌خوانیم: «اگر ما در شرایط کنونی جهان اسلام که عدد مسلمانها عدد کثیری است و اقطار وسیعی از جغرافیای عالم را گرفته‌اند و آرا و عقاید و نظرات، اجتهادها و مکتب‌های گوناگون بر ذهن و روحشان حاکم است، اگر بتوانیم متون صدر اسلام را احیا کنیم کمک زیادی به ایجاد یک محور اصلی برای این اجتهادها کرده‌ایم. نهج‌البلاغه را از این دیدگاه نگاه کنید. نهج‌البلاغه با این دیدگاه هرگز با کتاب حدیث فلان صحابی یا تابعی که پنجاه سال، شصت سال، صد سال، صد و چهل سال بعد از هجرت بوده قابل مقایسه نیست. نهج‌البلاغه کلام اولین مؤمن به وحی محمدی است و کلام خلیفه پیغمبر، خلیفه‌ای که همه مسلمان‌ها بر او اتفاق نظر دارند، و امامی که به اعتقاد شیعه و بسیاری از اهل سنت افضل صحابه است. یعنی انسانی در این حد عظمت و اهمیت، سخنانش، سخنرانی‌هایش، خطبه‌هایش، عیناً باقی مانده و این می‌تواند نشان دهنده متنی عظیم و اصیل از معارف اسلامی باشد. اخلاق هست، زهد هست، رهبری در جامعه هست، نظام سیاسی هست، نظام اجتماعی هست، عرفانی هست. ما می‌توانیم پایه‌های اعتقاد کامل و جامع به اسلام را در این کتاب پیدا کنیم.»

بر این اساس می‌توان نتیجه گرفت از نظر مقام معظم رهبری، کتاب نهج‌البلاغه کتابی جامع است که بازگشت به آن در دنیای معاصر ضرورت دارد و می‌تواند راه و روش زندگی صحیح در همه ساحات را به انسان‌ها بیاموزد.