معرفی ۸ کتاب مرجع درباره امیرالمؤمنین (ع)

  به گزارش واحد خبری کانون شیفتگان حضرت قائم (عج) به نقل از حوزه ، آثار متعددی در طول تاریخ با محوریت امیر مؤمنان علیه السلام نگاشته شده است، منتها در میان این آثار، یکسری از آنها منبع دسته اول هستند؛ یعنی تاریخ نگارش آنها به قرن های گذشته باز می گردد و منبعی برای سایر  کتاب های پس از خود شناخته می شوند. در ادامه به برخی از این آثار اشاره می شود.  

1. کتاب «المسترشد فى إمامة امیر المؤمنین على بن ابى طالب» نوشتۀ محمد بن جریر بن رستم طبرى از عالمان در قرن چهارم هجرى و متوفای (326ه.ق) است. المسترشد اثرى کلامى تاریخى است که در صدد اثبات امامت على علیه السلام است و به بیان احادیثى از رسول خدا و مطاعن خلفا و عدم شایستگى آنان براى امامت می پردازد.  طبرى در این کتاب به شیوه حدیثى با ذکر سلسله اسناد اقدام کرده و گاه به نقد راویان مى پردازد. کتاب نظم خاصى ندارد و کرامات ائمه و مطاعن بنى امیه و موضوعات کلامى را در کنار هم آورده است. نجاشى و طوسى از این کتاب و مؤلف آن نام برده اند و در طول تاریخ شیعه محل توجه علما و مؤلفان بوده است.

2. کتاب «اثبات الوصیة للامام على بن ابی ‏طالب» تألیف ابوالحسن مسعودى متوفای (346ه.ق)  از نوادگان عبد اللّه بن مسعود، صحابى بزرگ رسول خدا صلی الله علیه و آله است. مسعودى علاوه بر بهره‏ گیرى از علوم مختلف مانند لغت، ادبیات، فقه، تاریخ، جغرافیا و فلسفه به زبان‏هاى فارسى، هندى، یونانى، رومى و سریانى آشنا شد. در موضوع اثبات امامت و دربردانده اطلاعاتى پیرامون زندگى پیامبر اعظم صلی الله و علیه آله و دوازده امام است که در قرن چهارم تدوین شده است. موضوع بحث دراین اثر، اثبات وصایت و جانشینى امیرالمؤمنین علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله اختصاص دارد؛ اما به مناسبت از سایر ائمه هم سخن گفته و نیمى از کتاب را به آنان اختصاص داده است. هدف مؤلف آن بوده که تسلسل وصایت و جانشینى را در میان انبیاء اثبات و به امیرالمؤمنین و امامان علیهم السلام پس از او متصل کند. به این جهت شرحى از زندگى پیامبران از آدم تا خاتم همراه جانشینان آنان ارائه می ‏دهد. اثبات الوصیة در دو قسم تنظیم شده است: قسمت نخست، درباره حجت ‏هاى الهى از آدم تا محمد صلی الله علیه و آله و قسمت دوم، دربارۀ حجج الهى از پیامبرصلی الله علیه و آله تا حضرت مهدى عجل الله تعالی فرجه است.

ترجمه کتاب به فارسى، توسط محمدجواد نجفى صورت گرفته است. مترجم سعى کرده تا ضمن رعایت امانت در ترجمه، اثرى صحیح و سلیس ارائه کند تا عموم طبقات از مطالعه آن بهره مند شوند. هر جا که معناى جمله ‏هاى کاملاً واضح نبوده و به نظر مترجم، محتاج به شرح بوده، وى آنها را بین پرانتز قرار داده و چنانچه آن جمله به نظر صحیح نرسیده، متن عربى آن را نیز درج کرده است.

3. « خصائص الأئمة»، به زبان عربى، تألیف سید رضى متوفای 406 ه.ق عالم و فقیه بزرگ امامیه است که بر خلاف عنوانش فقط زندگانى و سخنان امیر المؤمنین علیه السلام را در بر دارد. سید، در مقدمه، بیان کرده که در راه زیارت کاظمین، شخصى از او پرسیده است چگونه سادات موسوى- که باید واقفى باشند- به دوازده امام معتقدند؟ این موضوع، او را بر این داشته است که در باره زندگانى دوازده امام، کتابى تألیف کند.  از این سخن و هم‏چنین نام کتاب پیداست که وى در نظر داشته زندگى همه امامان را تدوین کند، لیکن پس از شرح زندگانى و بخشى از سخنان حضرت على( ع)، به تدوین نهج البلاغة روى آورده و کتاب خصائص را ادامه نداده است.

4. کتاب شریف «نهج البلاغة» شامل سخنان و کلمات و نامه‏ هاى گهربار امیرالمؤمنین است که در موقعیت‏ هاى گوناگون بیان فرموده یا براى افراد مختلف نوشته است. گردآورنده این کتاب سید رضى است. نهج البلاغة، کتابى است که بزرگ‏ ترین فصحا و بلیغ‏ ترین گویندگان در طول تاریخ، افتخار خویش را در محضر نهج البلاغة بودن دانسته‏ اند. اما نهج البلاغة کتابى نیست که تنها از حیث لفظ اوج قله‏ هاى فصاحت را فتح کرده باشد، بلکه محتوا و مضمون این کتاب شریف نیز تالى و دنباله‏ رو قرآن است. سید رضى نیز در مقدمه نهج البلاغة چنین فرموده: «امیر المؤمنین (ع)، در موضوعات و ابواب گوناگون کلماتى دارد و هر گاه انسان در یک موضوع، کلمات آن حضرت را مطالعه می کند، هیچ شکى نمی کند که این سخنان از کسى است که تمام عمر خویش را در همان رشته سپرى کرده است. وقتى در باب زهد داد سخن می دهد، گویى هیچ بهره‏ اى از غیر زهد و عبادت ندارد، گویى تمام عمر خویش را در گوشه خانه‏ اى یا در پاى کوهى گذرانده که هیچ‏ کس را جز خودش ملاقات نکرده است.» بنابراین هدف اولیه سید رضی جمع آوری جملات فصیح امیر مؤمنان بود.
 نهج البلاغة، داراى سه محور اصلى است:
 1. خطبه‏ ها: تعداد آنها 239 خطبه است که از نظر زمانى به سه بخش تقسیم می شود: الف. قبل از حکومت ب. در هنگامه خلافت  ج. دوران حکومت.
 2. نامه‏ ها: تعداد آنها 79 نامه است و تقریباً تمام آنها در زمان خلافت آن حضرت نوشته شده است.
 3. کلمات قصار یا قصار الحکم: تعداد آنها 480 کلمه است و از حیث موضوع بسیار متنوعند.

کتاب نهج البلاغه دارای شرح ها و ترجمه های متعددی است. ترجمه شهیدی،  ترجمه و شرح نهج‌البلاغه فیض و ترجمه مرحوم دشتی از مهم ترین ترجمه هاست.

5. کتاب «الروضة فى فضائل امیر المؤمنین على بن ابى طالب علیه السلام» نوشته شاذان بن جبرئیل قمى از علماى قرن هفتم هجرى است از این نویسنده کتاب مشابهى با عنوان فضائل وجود دارد که سبب شده است‏ برخى این دو کتاب را یکى به شمار آورند. هر دو کتاب، اختصاص به فضائل امیر المؤمنین دارد با این تفاوت که در کتاب حاضر 195 حدیث آمده ولى کتاب الفضائل حجم بسیار کمترى دارد و روایات کمترى در آن جمع شده است. کتاب، فصل بندى و تنظیم خاصى ندارد و احادیث به شکل پیوسته و دنبال هم ذکر شده است. هر چند عنوان کتاب، فضائل على علیه السلام بوده و همه احادیث هم در حول همین عنوان دور مى زند لیکن مواردى نادر در لابلاى کتاب یافت مى شود که در باره دیگر اهل البیت و ائمه است. کتاب روضه از منابع مرحوم مجلسى در کتاب بحار است.

6. «فرحةالغرى فى تعیین قبر امیرالمؤمنین على بن ابى ‏طالب (ع) فى النجف» اثر عبد الکریم بن احمد حلّى  متوفای 648 ه.ق یکى از خاندان ابن طاووس است. همانگونه که از نامش پیداست، درباره تثبیت مکان دفن امیرالمؤمنین على علیه السلام در نجف اشرف تألیف شده است. نام کتاب را «فرحة الغری بصرحة القری» نیز گفته‏ اند. مؤلف در مقدمه کوتاه و به عبارتى خطبه کتاب، انگیزه و علت تألیف این کتاب را بیان نکرده است، اما دو دلیل براى تألیف چنین کتابى می توان بیان کرد: نخست آنکه فاصله دفن امیر مؤمنان (ع) در بیرون کوفه تا زمان آشکار شدنش که به یک قرن می رسد سبب شده است ابن طاووس براى توضیح و توجیه این فاصله و استدلال بر آنکه قبر شریف در آنجاست، به این تألیف دست بزند. دلیل مهم‏تر و اصلى را بایستى شبهه و برخى گزارش‏ هاى تاریخى نادر دانست که قبر آن حضرت را در جایى دیگر می ‏داند و بى‏ تردید مؤلف با توجه به این شبهه دست به تدوین و جمع ‏آورى روایات زده است.
کتاب شامل دو مقدمه و پانزده فصل است. مقدمه اول درباره دلایل عقلى بر وجود مرقد امام در نجف و مقدمه دوم در مورد علت مخفى شدن قبر آن حضرت است. مؤلف براى احادیث نبوى و روایات هر یک از ائمه بابى مستقل قرار داده و در آن روایات دال بر وجود مرقد در نجف را نقل کرده است. پس از آن در سه باب سخنان زید بن على و هارون الرشید و منصور عباسى و عده‏ اى از بنى هاشم و علما را در این موضوع آورده است. باب پانزدهم به معجزات و کرامات مرقد مطهر آن امام بزرگوار اختصاص دارد. علّامه محمّدباقر مجلسى آن را با قدرى تلخیص به فارسى ترجمه کرده است.

7. «کشف الیقین فی فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام» اثر علامه حلى متوفای 726 ه.ق و درباره فضائل آن حضرت است. علامه در مقدمه بیان کرده که «اولجایتو» حاکم مغولى که به برکت علامه و برخى دیگر از علماى شیعه به تشیع گرایی، از او خواسته است در فضائل حضرت على کتابى تدوین کند و او امتثال کرده و کتابى مختصر نوشته است.  مؤلف، کتاب را به یک مقدمه و 4 فصل تقسیم کرده است که فصل اول و دوم به اختصار درباره فضائل آن حضرت قبل از تولد و هنگام ولادت سخن مى ‏گوید. فصل سوم در فضائل آن حضرت در دوران رشد و بلوغ است که خود به دو باب تقسیم شده است: اوصاف و فضائل درونى و شخصى، فضائل بیرونى مانند آیات نازله در شأن حضرتش و روایات پیامبر (ص) در مورد ایشان. فصل چهارم درباره فضائل امیر المؤمنین علیه السلام بعد از وفات است. علامه حلى براى هر مبحث جزئى عنوان مستقلى آورده و حتى براى هر روایت، یک عنوان زده که جستجوى مطالب را آسان کرده است. آیینه یقین ترجمه ‏اى از آقاى سید مجتبى علوى‏ بر کتاب کشف الیقین است. حمیدرضا آژیر ترجمه دیگری با همان عنوان کتاب نوشته است.  این ترجمه سلیس و روان بوده و  در ضمن به عنوان توضیح و شرح، مطالبى را نیز در پاورقى کتاب ذکر کرده، بیشتر به ذکر اسناد مطالب و کتاب و گاهى هم توضیح بیشتر آن اشاره داشته است.  این ترجمه فاقد هر گونه مقدمه و فهرستى از جانب مترجم است.

8. کتاب «عوالم العلوم و المعارف والأحوال- الإمام علی بن أبی طالب علیه السلام‏» اثر شیخ عبد الله بحرانى اصفهانى‏ عالم قرن 12 هجری قمری است. یکى از مجلدات این کتاب دربارۀ امیر المؤمنین علیه السلام است. مؤلف در این اثر در صدد جمع آورى روایات مختلف زندگى و مناقب آن حضرت بوده و با تدوین این مجموعه خواسته است تکمله و استدراکى بر کتاب بحار الانوار تنظیم کند. وى تلاش کرده مواردى را که مرحوم مجلسى در بحار نیاورده است، ارائه کند. ضمن اینکه فصل بندى عوالم، ریزتر و عناوین آن جزئى ‏تر است. منابع این کتاب همانند منابع بحار بسیار متنوع و گسترده است اعم از منابع شیعه و سنى.کتاب، فصل بندى و تنظیم خاصى ندارد و احادیث به شکل پیوسته و دنبال هم ذکر شده است. هر چند عنوان کتاب، فضائل على علیه السلام بوده و همه احادیث هم حول همین عنوان دور مى زند، اما مواردى نادر در لابلاى کتاب یافت مى شود که در باره دیگر اهل البیت و ائمه است. کتاب روضه از منابع مرحوم مجلسى در کتاب بحار است.