۴ محور رفتاری حضرت زهرا(س) در تعامل با والدین

در ارتباط با نهاد خانواده باید گفت که خانواده مهمترین نهاد اجتماعی است که پایه و محل شکل‌گیری شخصیت و الگوهای رفتاری برای آحاد جامعه محسوب می‌شود. دین مبین اسلام اهمیت بسیاری به نهاد خانواده داده است؛ به‌طوری که در روایات از خانواده به عنوان محبوب‌ترین بنای اسلام نام برده شده است. انسان برای اینکه بتواند زندگی خود را به خوبی سامان دهد، نیازمند الگوهای کاملی است که با الگوگیری از آن‌ها به سرمنزل مقصود، رشد، تعالی و کمال برسد.

همانطور که قرآن در مورد پیامبر(ص) می‌فرماید: «لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ؛ قطعاً براى شما در (اقتدا به) رسول خدا سرمشقى نيكوست»، از این جهت نه فقط پیامبر(ص) بلکه تمامی معصومین به ویژه حضرت زهرا(س) برای تمامی انسان‌ها اسوه و الگوی شایسته‌ای هستند. امام عصر(عج) در روایتی فرمودند: «اِنَّ لی فی ابنة رسولِ الله اُسوةٌ حَسَنَةٌ؛ الگو و اسوه‌ نیکوی من دختر رسول‌الله(ص) است». وقتی دختر پیامبر(ص)‌ برای امام زمان(عج) اسوه حسنه باشند، مشخص است که ایشان برای همه ما به طریق اولی اسوه هستند. 

نکته بعدی اینکه در مورد بانویی سخن می‌گوییم که عصمت ایشان با توجه به آیه تطهیر به تأیید خداوند متعال و اهل بیت(ع) رسیده است. همچنین، علم و دانش بی‌کرانی که از حضرت زهرا(س) گزارش شده، مشخص است که اگر بخواهیم در تشخیص مسیر صحیح زندگی دچار نگرانی و اضطراب نشویم، باید مسیر خود را براساس زندگانی حضرت زهرا(س) و منطبق بر زندگانی ایشان قرار دهیم.

منظور ما از سیره حضرت زهرا(س)، زندگانی وشرح احوال و رفتار حضرت زهرا(س) است. شهید مطهری در تعبیری از سیره به عنوان سبک زندگی و منطق عملی نام برده است. در این زمینه از فرمایشات، رفتار و سبک زندگی حضرت زهرا(س) استفاده می‌کنیم تا به سیره خانوادگی آن حضرت دست پیدا کنیم. خانواده حضرت زهرا(س) تنها خانواده‌ای است که زن و شوهر، هر دو معصوم هستند و لذا سبک زندگی و سیره و رفتار این دو بزگوار موضوع بسیار مهمی است که در صورت پیروی از آن، به اطمینان خاطر و آرامش قلبی حقیقی دست پیدا خواهیم کرد.

البته در رابطه با تیپ‌شناسی خانواده‌ها تقسیم‌بندی‌هایی مطرح می‌شود که خانواده از هم گسیخته، خانواده متعالی، خانواده متکامل و ... از انواع این تقسیم‌بندی‌ها هستند. با توجه به اینکه امیرالمؤمنین(ع) و حضرت زهرا(س) هر دو از معصومین بودند، می‌توان گفت که خانواده ایشان خانواده‌ای فوق متعالی و متکامل است. در مورد نهاد خانواده گاهی ارتباط خانوادگی با والدین و خویشاوندان مطرح است. در این زمینه به سیره حضرت زهرا(س) در مورد شیوه رفتار ایشان با والدین می‌پردازیم و سپس، وارد سیره همسرداری و تربیت فرزندان ایشان خواهیم شد. در رابطه با شیوه رفتار حضرت زهرا(س) با والدین می‌توان به چهار محور احترام به والدین، یاد کردن نیکی‌ها و فضایل والدین، دفاع به‌جا و منصفانه از والدین و تکریم، محبت و ایثار نسبت به والدین اشاره کرد. 

احترام به والدین

در رابطه با مسئله احترام به والدین، گفتار حضرت زهرا(س) نیز می‌تواند نشانه سیره ایشان باشد؛ چراکه وقتی ایشان دستوری را صادر می‌کردند، پیشاپیش خود ایشان به آن دستور عمل می‌کردند. لذا در این بحث می‌توان به روایات و فرامینی که از معصومین(ع) بیان شده نیز اشاره کنیم. برای مثال در یکی از سخنان حضرت زهرا(س) نسبت به مادر گرامیشان حضرت خدیجه(س)، آمده است که ایشان مادر خود را تکریم کرده و احترام فراوانی برای ایشان قائل بودند و پس از اینکه در سنین خردسالی مادر را از دست دادند، دائما از ایشان یاد کرده و خاطره ایشان را زنده می‌کردند. همچنین، ایشان به دیگران دستور می‌دادند که احترام مادر خود را حفظ کنند؛ چراکه بهشت زیر پای مادران است.

حضرت زهرا(س) در ارتباط با پدر بزرگوارشان نیز در گزارش‌های تاریخی متعدد وجود دارد که ایشان همواره پدر را تکریم می‌کردند و زمانی که پیامبر(ص) وارد می‌شدند، ایشان به احترام پدر می‌ایستادند و جای مناسبی را برای ایشان در نظر می‌گرفتند. حضرت زهرا(س) همواره دستان پدر را می‌بوسیدند و ایشان را تکریم می‌کردند.

یاد کردن از نیکی‌ها و فضایل والدین 

مورد بعدی، یاد کردن نیکی‌ها و فضایل والدین است که در این زمینه نیز روایات متعددی از حضرت زهرا(س) نسبت به والدینشان نقل شده است. یکی از راویان فضایل پیامبر(ص)، حضرت زهرا(س) بوده است. پس از رحلت پیامبر(ص) نیز حضرت زهرا(س) اشعاری را در رابطه با نیکی‌ها و فضایل پیامبر(ص) بیان کرده‌اند. برای مثال زمانی که حضرت زهرا(س) بعد از رحلت مادر، بی‌تابی می‌کردند، خداوند متعال جبرئیل(ع) را نازل کرده و برای تسلای دل حضرت زهرا(س) و پیامبر(ص)، جاگیاه حضرت خدیجه(س) در بهشت را به ایشان بیان می‌کند که این موضوع باعث تسلای خاطر حضرت زهرا(س) می‌شود. حضرت زهرا(س) نیز در حالیکه در آن زمان بیش از پنج سال نداشتند، با بیان کلماتی قصار از خداوند متعال قدردانی می‌کنند. «ان الله هو السلام، و منه السلام، و الیه السلام». 

حضرت زهرا(س) اشعاری را نیز در رثای پیامبر(ص) سرودند که در متن برخی از این اشعار آمده است:« آه پدر جانم چقدر به خدایش نزدیک است. جایگاه پدرجانم بهشت جاویدان است. پدرجانم نزد پروردگار مقرب و مکرم است. پس از لقای پدرجانم با پروردگار، خدا و پیامبران بر او سلام می‌کند». این اشعار نمونه‌هایی از بیان فضائل والدین از سوی حضرت زهرا(س) است. در سوره مبارکه اسرا نیز یکی از وظایف فرزندان در مقابل پدر و مادر، دعا در حق ایشان است که دعا کردن می‌تواند با ذکر فضایل والدین و خوبی‌های ایشان همراه باشد. 

دفاع به‌جا و منصفانه از والدین

مورد بعدی دفاع از والدین است که ممکن است در هنگام حیات و یا پس از رحلت ایشان (زمانی که برخی به دنبال تنزل جایگاه ایشان هستند)  باشد. در مورد حضرت خدیجه(س) برخی از همسران پیامبر(ص) به دلیل حسادتی که داشتند، قصد داشتند تا جایگاه حضرت خدیجه(س) را پایین آورند که حضرت زهرا(س) در مقابل ایشان می ایستادند و حتی در موردی شکوه به پدر می‌برند و پیامبر(ص) نیز در مقابل همسران خود از حضرت خدیجه(س) دفاع کردند. پیامبر(ص) خطاب به حضرت زهرا(س) فرمودند: «مادر تو ظرف وجود امامت بود».

تکریم، محبت و ایثار نسبت به والدین

مورد بعدی، بحث تکریم، اظهار محبت و ایثار نسبت به والدین است. زمانی که پیامبر(ص)، حضرت ابوطالب(ع) و حضرت خدیجه(س) را از دست دادند، ابوجهل فرصت را مغتنم شمرده و برای اسائه ادب به پیامبر(ص)، شکمبه گوسفند را بر سر ایشان ریخت. حضرت زهرا(س) در این زمان و با وجود اینکه سن پایینی داشتند، ابوجهل را سرزنش کرده و چهره پیامبر(ص) را پاکیزه کردند. در اینجا بود که پیامبر(ص) حضرت زهرا(س) را ام ابیها خطاب کردند. البته دلایل دیگری نیز برای اعطای این لقب به حضرت زهرا(س) از سوی پیامبر(ص) وجود دارد، اما در بیشتر گزارشات تاریخی اعطای این لقب پس از اسائه ادب ابوجهل به پیامبر(ص) و نقش حضرت زهرا(س) در این زمینه ضورت گرفته است.

حضرت زهرا(س) در غزوه احد و زمانی که پیامبر(ص) زخمی شده بودند، در حالی که فرزند خود را تازه به دنیا آورده بود، سراسیمه خود را به میدان نبرد رسانده و به مداوای پیامبر(ص) پرداختند. در غزوه خندق نیز پیامبر(ص) با توجه به سختی‌های موجود در این جنگ، مدت سه روز بود که غذا میل نکرده بودند و حضرت زهرا(س) غذای خود و فرزندان را تقدیم پدر کردند که بنا به نقل برخی روایات، این غذا برکت زیادی پیدا کرده و عده زیادی از مسلمانان از آن تناول کردند. 

در مورد همراهی حضرت زهرا(س) با پیامبر(ص) نیز می‌توان به قضایای فتح مکه و حجة‌الوداع اشاره کرد. حضرت زهرا(س) در هر دو حادثه همراه با پیامبر(ص) بودند و تمامی سختی‌های مسیر را برای اعتلای اسلام به جان خریدند. پس از رحلت پیامبر(ص) نیز حضرت زهرا(س) برای به ثمر نشستن اهداف عالیه اسلام و پیامبر(ص) از هیچ تلاشی دریغ نکردند و در همین راه نیز به شهادت رسیدند که این موضوع، ایثار و همراهی حضرت زهرا(س) با اهداف پدر را به خوبی نمایان می‌کند.

شیوه همسرداری حضرت زهرا(س)

در رابطه با بحث شیوه همسرداری حضرت زهرا(س) نیز می‌توان به سه محور محبت، گذشت و ایثار و خانه‌داری نیکوی ایشان اشاره کرد. پیش از آنکه به مقوله همسرداری حضرت زهرا(س) بپردازیم، به صورت مختصر به مسئله ازدواج آن حضرت اشاره می‌کنیم. معمولاً در رابطه با بحث ازدواج به مسائلی همچون آمادگی زوجین برای ازدواج، مراسم خواستگاری، عقد و عروسی پرداخته می‌شود. در ارتباط با مسئله ازدواج حضرت زهرا(س) روایات و گزارشات قابل توجهی وجود دارد که منابع اهل سنت نیز بدان اشاره کرده‌اند.

در مورد بحث ازدواج و زمان ازدواج حضرت زهرا(س) گزارشات متعددی وارد شده است. برخی سال ازدواج را اواخر سال اول و برخی دیگر نیز اواخر سال دوم هجرت بیان کرده‌اند. با در نظر گرفتن اخبار متعدد و با توجه به اینکه مهریه حضرت زهرا(س) از فروش زرهی تهیه شد که امیرالمؤمنین(ع) در جنگ بدر به غنیمت گرفته بودند، به نظر می‌رسد که این ازدواج در سال دوم رخ داده باشد. مسئله ازدواج را باید به عنوان بنای محکمی در اسلام در نظر بگیریم و در این رابطه اگر بخواهیم نسلی شایسته داشته باشیم که برکات آن تا روز قیامت شامل حال ما شود، باید به مسئله کفویت زن و شوهر به خوبی دقت کنیم. در روایات آمده است که اگر امیرالمؤمینن(ع) نبودند، هم‌کفوی شایسته برای حضرت زهرا(س) وجود نداشت. 

در مورد خواستگاری امام علی(ع) از حضرت زهرا(س) نیز میان مورخان اتفاق نظر است که حضرت امیر(ع) با تشویق برخی از صحابه به خواستگاری حضرت زهرا(س) رفتند. حضرت زهرا(س) در آن زمان سن پایینی داشته و خواستگاران ثروتمند متعددی نیز داشتند و با توجه به وضعیت معیشتی حضرت امیر(ع) که در آن زمان قابل مقایسه با ثروتمندان نبود، ایشان با توکل به خدا به خواستگاری حضرت زهرا(س) رفتند و پیامبر(ص) با روی باز از ایشان استقبال کردند. در مقوله خواستگاری، نحوه پاسخ دادن پیامبر(ص) و دختر گرامیشان و ازدواج حضرت زهرا(س) درس‌های فراوانی برای نوجوانان و جوانان امروزی نهفته است که برای موفقیت و خوشبختی باید بدان تأسی کنند. در آن زمان با وجود اینکه پیامبر(ص) به خوبی حضرت امیر(ع) را می‌شناختند و از جایگاه والای ایشان نزد خداوند متعال باخبر بودند، اما پاسخ به خواستگاری ایشان را به خود حضرت زهرا(س) سپردند تا چنانچه نظر ایشان مثبت است، با ازدواج آن‌ها موافقت کنند. حضرت زهرا(س) نیز در پاسخ به پرسش پدر، سکوت کردند که پیامبر(ص) نیز این سکوت را نشانه رضایت ایشان از ازدواج با حضرت امیر(ع) دانستند. 

در حالت کلی و با توجه به روایات و گزارشات موجود از ازدواج حضرت زهرا(س) با حضرت امیر(ع) می‌توان به میزان سادگی این ازدواج و مهریه اندک آن پی برد. نکته جالب اینکه مهریه حضرت زهرا(س) در همان ابتدا پرداخت شده و جهیزیه نیز از این مهریه تهیه می‌شود. حتی مقداری از این مبلغ باقی می‌ماند که پیامبر(ص) آن را صرف تهیه غذا در شب عروسی و خرید عطر کردند.  

اغلب مسلمانان مدینه در زمان ازدواج حضرت زهرا(س) با توجه به شرایط دشوار اقتصادی که در ابتدای تشکیل حکومت اسلامی حاکم بود، وضعیت مالی مناسبی نداشتند. البته پیامبر(ص) در آن زمان می‌توانستند بهترین امکانات را برای ازدواج فززند گرامیشان تهیه کنند اما ایشان برای خانواده خود سختگیرانه‌تر رفتار می‌کردند و امکانات را در اختیار سایر مسلمانان قرار می‌دادند. لذا این مراسم در سادگی کامل برگزار شده و از هرگونه تجملات مبرا بود. 

اما در رابطه با شیوه همسرداری حضرت زهرا(س) همانطور که گفته شد، محور اول، محور محبت است. یکی از مواردی که مهمترین شرط در زندگی زناشویی و ایجاد زندگی برمبنای مؤدت و رحمت قرآنی است، چگونگی مهرمورزی و محبت‌ورزی همسران نسبت به یکدیگر است. بنابراین، در رابطه با زندگی و شیوه همسرداری حضرت زهرا(س) نیز باید به سیره ایشان در محبت‌ورزی به همسر اشاره کرد. اولاً اظهار محبت موضوع مهمی است که در سیره ایشان مشاهده می‌شود و باید بدان تأسی کرد. گاهی زوجین نسبت به یکدیگر محبت دارند اما این محبت را ابراز نمی‌کنند که ممکن است این مسئله به زندگی زناشویی ضربه ‌زند؛ چراکه انسان نیازمند ابراز محبت از سوی همسر خود است. 

نقل شده است که وقتی حضرت امیر(ع) وارد منزل شده و با محبت حضرت زهرا(س) مواجه می‌شدند، می‌فرمودند که تمام سختی‌ها و دشواری‌ها از من برطرف شد. در روایات آمده است که حضرت زهرا(س) سعادت واقعی را در محبت نسبت به همسر خود می‌‌دانستند. مرحوم شیخ مفید در کتاب ارشاد خود نقل می‌کند که هر زمانی که حضرت امیر(ع) قصد رفتن به جنگ و مأموریت داشتند، حضرت زهرا(س) اشک ریخته و دلتنگی و محبت خود را به همسرشان ابراز می‌کردند. یکی از راه‌های محبت‌ورزی در زندگانی حضرت زهرا(س)، احترام و تکریم امیرالمؤمنین(ع) بود. حضرت زهرا(س) همواره با کلمات محبت‌آمیز با حضرت امیر(ع) سخن می‌گفتند. ایشان حضرت امیر(ع) را با کنیه که یکی از نشانه‌های احترام در میان اعراب بود، خطاب قرار داده و آن حضرت را ابالحسن می‌خواندند. 

همچنین، حضرت زهرا(س) همواره ویژگی‌های و فضایل حضرت علی(ع) را مرتباً در مقابل دیگران برمی‌شمردند. در گزارشات تاریخی آمده است که حضرت زهرا(س) حضرت امیر(ع) رب دوست و برادر و وصی رسول خدا خطاب کرده و ایشان را به عنوان بهترین همسر نزد پدر بزرگوارشان و بهترین یاور در اطاعت از خدا معرفی می‌کردند که این‌ها نشانه‌هایی از تکریم و احترام حضرت زهرا(س) نسبت به حضرت امیر(ع) است. مورد بعدی که بیانگر محبت حضرت زهرا(س) به همسر گرامیشان است، آراستگی در برابر همسر است. حضرت زهرا(س) با این آراستگی در برابر همسر بیان می‌کنند که حضرت امیر(ع) برای ایشان اهمیت فراوانی دارد. حضرت زهرا(س) محبت خود را به صورت عملی به حضرت امیر(ع) نشان می‌دادند. 

گزارشاتی در دسترس است که حضرت زهرا(س) وقتی حضرت امیر(ع) وارد منزل می‌شدند، خود را معطر و آراسته می‌کردند. حضرت زهرا(س) از زیورآلاتی مانند گوشواره و گردنبند در زمانی که حضرت امیر(ع) در منزل بودند، استفاده می‌کردند. با توجه به اینکه قسمتی از پولی که برای تهیه جهیزیه حضرت زهرا(س) فراهم شده بود، باقی مانده بود، از این پول برای تهیه عطر استفاده کردند که این مسئله نیز نشان دهنده اهمیت اسلام به آراستی زوجین در برابر یکدیگر تأکید دارد. البته انسان به صورت فطری زیبایی و زیبایی‌ها را دوست دارد و اسلام نیز به این موضوع تأکید کرده است. از لحاظ روانشناسان و پژوهشگران یکی از مواردی که خانواده را دچار تزلزل می‌کند، عدم آراستگی زوجین در مقابل یکدیگر است که ممکن است زمینه را برای ایجاد مشکلات و فروپاشی خانواده ایجاد کند.