انواع فضل و رحمت الهی از نگاه کلام الله مجید

به گزارش واحد خبری کانون شفتگان حضرت قائم (عج) به نقل از حوزه ، ضمن آرزوی قبولی طاعات و عبادات مؤمنین، شرح دعای روز بیست و دوم ماه مبارک رمضان را با شرح حجت الاسلام والمسلمین محمد حسن زمانی، مسئول دفتر سیاسی اجتماعی حوزه علمیه منتشر می کند.

«اللهمّ افْتَحْ لی فیهِ أبوابَ فَضْلَكَ و أنـْزِل علیّ فیهِ بَرَكاتِكَ وَ وَفّقْنی فیهِ لِموجِباتِ مَرْضاتِكَ واسْكِنّی فیهِ بُحْبوحاتِ جَنّاتِكَ یا مُجیبَ دَعْوَةِ المُضْطَرّین/ خدایا بگشا به رویم در این ماه درهاى فضلت و فرود آر برایم در آن بركاتت را و توفیقم ده در آن براى موجبات خوشنودیت و مسكنم ده در آن وسط هاى بهشت اى اجابت كننده خواسته ها و دعاهاى بیچارگان».

بنده روزه دار در این روز چهار درخواست از خداوند متعال دارد.

در بند اول از این دعا آمده است: «اللهمّ افْتَحْ لی فیهِ أبوابَ فَضْلَكَ/ خدایا بگشا به رویم در این ماه درهاى فضلت».

سخن اول آنکه فرق فضل با عدل چیست؟ عدل الهی این است که هر انسانی، هر خدمت و عبادتی انجام دهد، به همان اندازه پاداش می گیرد؛ گاه خداوند 10 برابر پاداش می دهد؛ گاه خداوند 700 برابر عنایت می کند؛ همه اینها مربوط به عدل الهی است؛ اما گاه خداوند فراتر از عدل پاداش داده که از خزانه فضل است.

خزانه فضل فراتر از عدالت است؛ ما واژه متعددی در قرآن کریم درباره فضل داریم و باید ببینیم در چه مواردی از فضلش علاوه بر عدلش عنایت می کند.

*انواع فضل در قرآن کریم

قرآن کریم به چند نوع فضل اشاره دارد:

نوع اول فضل، ویژگی هایی است که خداوند به یک امت عنایت می کند؛ مانند دوران حضرت موسی (ع) که بنی اسرائیل را به دلیل پیروی از پیامبر خود بر دیگر مردم برتری داد؛ در آیه 47 سوره بقره آمده است: «يا بَني‏ إِسْرائيلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتي‏ أَنْعَمْتُ عَلَيْکُمْ وَ أَنِّي فَضَّلْتُکُمْ عَلَي الْعالَمينَ/ ای بنی اسرائیل! نعمت هایی را که به شما ارزانی داشتم به خاطر بیاورید و (نیز به یاد آورید که) من، شما را بر جهانیان برتری بخشیدم».

گاه به یک گروه از انسان ها از نظر جنس ویژگی افزوده می دهد؛ مانند توانایی بدنی و مدیریتی به مردان نسبت به زنان؛ قرآن کریم در آیه 34 سوره نساء فرموده است: «الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَي النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلي‏ بَعْضٍ وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ فَالصَّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَيْبِ بِما حَفِظَ اللَّهُ وَ اللاَّتي‏ تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَ اهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضاجِعِ وَ اضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَکُمْ فَلا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبيلاً إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِيًّا کَبيراً/ مردان، سرپرست و نگهبان زنانند ، بخاطر برتریهایی که خداوند (از نظر نظام اجتماع) برای بعضی نسبت به بعضی دیگر قرار داده است ، و بخاطر انفاقهایی که از اموالشان (در مورد زنان) می کنند. و زنان صالح ، زنانی هستند که متواضعند ، و در غیاب (همسر خود ،) اسرار و حقوق او را ، در مقابل حقوقی که خدا برای آنان قرار داده ، حفظ می کنند. و (امّا) آن دسته از زنان را که از سرکشی و مخالفتشان بیم دارید ، پند و اندرز دهید! (و اگر مؤثر واقع نشد ،) در بستر از آنها دوری نمایید! و (اگر هیچ راهی جز شدت عمل ، برای وادار کردن آنها به انجام وظایفشان نبود ،) آنها را تنبیه کنید! و اگر از شما پیروی کردند ، راهی برای تعدّی بر آنها نجویید! (بدانید) خداوند ، بلندمرتبه و بزرگ است. (و قدرت او ، بالاترین قدرتهاست)».

گاهی خداوند امکانات فراوان تری به برخی از مردم می دهد که آن هم فضل است؛ اما برخی از این مردم، از این امکانات بهره مثبت می برند و برخی سوء استفاده می کنند؛ در آیه 180 سوره آل عمران می خوانیم: « وَ لا يَحْسَبَنَّ الَّذينَ يَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَيُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لِلَّهِ ميراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبيرٌ/ کسانی که بخل می ورزند ، و آنچه را خدا از فضل خویش به آنان داده ، انفاق نمی کنند ، گمان نکنند این کار به سود آنها است بلکه برای آنها شر است بزودی در روز قیامت ، آنچه را نسبت به آن بخل ورزیدند ، همانند طوقی به گردنشان می افکنند. و میراث آسمانها و زمین ، از آن خداست و خداوند ، از آنچه انجام می دهید ، آگاه است».

نوع چهارم فضل، امدادهای الهی است که گاهی خداوند به افراد مؤمن عنایت می کند؛ در آیه 152 سوره آل عمران آمده است: «وَ لَقَدْ صَدَقَکُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّي إِذا فَشِلْتُمْ وَ تَنازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَ عَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما أَراکُمْ ما تُحِبُّونَ مِنْکُمْ مَنْ يُريدُ الدُّنْيا وَ مِنْکُمْ مَنْ يُريدُ الْآخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَکُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَکُمْ وَ لَقَدْ عَفا عَنْکُمْ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَي الْمُؤْمِنينَ/ خداوند ، وعده خود را به شما ، (درباره پیروزی بر دشمن در احد ،) تحقق بخشید در آن هنگام (که در آغاز جنگ ،) دشمنان را به فرمان او ، به قتل می رساندید (و این پیروزی ادامه داشت) تا اینکه سست شدید و (بر سر رهاکردن سنگرها ،) در کار خود به نزاع پرداختید و بعد از آن که آنچه را دوست می داشتید ( از غلبه بر دشمن ) به شما نشان داد ، نافرمانی کردید. بعضی از شما ، خواهان دنیا بودند و بعضی خواهان آخرت. سپس خداوند شما را از آنان منصرف ساخت (و پیروزی شما به شکست انجامید) تا شما را آزمایش کند. و او شما را بخشید و خداوند نسبت به مؤمنان ، فضل و بخشش دارد».

این نوع از فضل و امدادهای الهی در 8 سال جنگ تحمیلی یا در جریان طبس نصیب ما شده است.

نوع پنجم، امدادهای عام الهی است؛ گاهی خداوند به تمام بشریت امداد کرده و سنت های اجتماعی را به اجرا در می آورد؛ مانند اینکه جنگ هایی از طرف مظلومان بر علیه ظالمان انجام شده و خداوند بدین وسیله مشکل جهان را حل می فرماید؛ در آیه 251 سوره بقره می خوانیم: «فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ وَ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْکَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمَّا يَشاءُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لکِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَي الْعالَمينَ/ سپس به فرمان خدا ، آنها سپاه دشمن را به هزیمت واداشتند. و «داوود» (نوجوان نیرومند و شجاعی که در لشکر «طالوت» بود) ، «جالوت» را کشت و خداوند ، حکومت و دانش را به او بخشید و از آنچه می خواست به او تعلیم داد. و اگر خداوند ، بعضی از مردم را به وسیله بعضی دیگر دفع نمی کرد، زمین را فساد فرامی گرفت ، ولی خداوند نسبت به جهانیان ، لطف و احسان دارد».

نوع ششم، فضلی است که خداوند به برخی از شخصیت ها و اولیاء خود می دهد؛ مثلا درباره پیامبران داریم که همه مورد لطف خدا هستند؛ اما برخی از آنان لطف بیشتری دریافت کرده اند؛ ائمه معصومین نیز از فضل خدا به چنین مقامی رسیده اند

گاه فضیلت را در برزخ به برخی از انسان های مؤمن عنایت می کند؛ مانند شهدا که در برزخ از تفضل الهی برخوردار می شوند؛ قرآن در آیات 169 و 170 سوره آل عمران فرموده است: « وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذينَ قُتِلُوا في‏ سَبيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ * فَرِحينَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ يَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ/ (ای پیامبر!) هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند ، مردگانند! بلکه آنان زنده اند، و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند * آنها بخاطر نعمتهای فراوانی که خداوند از فضل خود به ایشان بخشیده است، خوشحالند و بخاطر کسانی که هنوز به آنها ملحق نشده اند [مجاهدان و شهیدان آینده] ، خوشوقتند (زیرا مقامات برجسته آنها را در آن جهان می بینند و می دانند) که نه ترسی بر آنهاست، و نه غمی خواهند داشت».

نوع هشتم، توفیقات الهی است که برخی از انسان ها به دلیل شایستگی بهره مند از تفضل خدا در توفیق اعمال خیر پیدا می کنند؛ در آیه 69 سوره نساء آمده است: «وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحينَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفيقاً/ و کسی که خدا و پیامبر را اطاعت کند ، (در روز رستاخیز،) همنشین کسانی خواهد بود که خدا، نعمت خود را بر آنان تمام کرده از پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان و آنها رفیقهای خوبی هستند!».

در بند دوم از این دعا می خوانیم: «و أنـْزِل علیّ فیهِ بَرَكاتِكَ/ و فرود آر برایم در آن بركاتت را».

برکات بر دو نوع آسمانی و زمینی تقسیم می شود.

راه نزول برکات آسمانی، ایمان و تقواست؛ در آیه 96 سوره اعراف می خوانیم: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُري‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا يَکْسِبُونَ/ و اگر اهل شهرها و آبادی ها، ایمان می آوردند و تقوا پیشه می کردند، برکات آسمان و زمین را بر آنها می گشودیم؛ ولی (آنها حق را) تکذیب کردند ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم».

اما برکات زمینی برکاتی است که خداوند در این دنیا به افراد عنایت می کند؛ یعنی گاه یک انسان فرزندی ندارد؛ اما خداوند به او عطا می کند و باید بدانیم از خدا این کارها ساخته است و این موارد از برکات حضرت حق نامیده می شود.

در بند سوم از این دعا آمده است: «وَ وَفّقْنی فیهِ لِموجِباتِ مَرْضاتِكَ/ و توفیقم ده در آن براى موجبات خوشنودیت».

درباره موجبات خشنودی خداوند متعال در روزهای گذشته توضیحاتی ارائه کرده ایم.

در بند چهارم از این دعا می خوانیم: «واسْكِنّی فیهِ بُحْبوحاتِ جَنّاتِكَ/ و مسكنم ده در آن وسط هاى بهشت».

از کلمه جنات در این دعا می فهمیم که خداوند بهشت هایی دارد و شاید مجموعه آن را به نام جنت و بهشت بنامیم؛ اما معلوم است که در جنت بزرگ، جنات متعددی وجود دارد و لذا در قرآن نیز کلمه جنات آمده است؛ حال سوال این است که در بهشت خدا چند نوع بهشت وجود داشته و آیا تفاوتی با یکدیگر دارند یا خیر؟ که در پاسخ باید بگوییم چند نوع بهشت وجود داشته و در قرآن کریم به آن اشاره شده است.

*انواع بهشت از منظر قرآن کریم

نوع اول و نوع دوم، بهشت هایی است که خوراک و میوه های گوناگون و همچنین همسران پاک در آن وجود دارد؛ در آیه 25 سوره بقره می خوانیم: «وَ بَشِّرِ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذي رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً وَ لَهُمْ فيها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فيها خالِدُونَ/ به کسانی که ایمان آورده ، و کارهای شایسته انجام داده اند ، بشارت ده که باغهایی از بهشت برای آنهاست که نهرها از زیر درختانش جاریست. هر زمان که میوه ای از آن ، به آنان داده شود ، می گویند: «این همان است که قبلا به ما روزی داده شده بود. (ولی اینها چقدر از آنها بهتر و عالیتر است.) » و میوه هایی که برای آنها آورده می شود ، همه (از نظر خوبی و زیبایی) یکسانند. و برای آنان همسرانی پاک و پاکیزه است ، و جاودانه در آن خواهند بود».

نوع سوم، بهشت هایی است که رضوان الهی نیز در آن وجود دارد؛ در آیه 15 سوره آل عمران آمده است: « قُلْ أَ أُنَبِّئُکُمْ بِخَيْرٍ مِنْ ذلِکُمْ لِلَّذينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصيرٌ بِالْعِبادِ/ بگو: «آیا شما را از چیزی آگاه کنم که از این (سرمایه های مادی) ، بهتر است؟» برای کسانی که پرهیزگاری پیشه کرده اند ، (و از این سرمایه ها ، در راه مشروع و حق و عدالت، استفاده می کنند ،) در نزد پروردگارشان (در جهان دیگر) ، باغهایی است که نهرها از پایِ درختانش می گذرد همیشه در آن خواهند بود و همسرانی پاکیزه ، و خشنودی خداوند (نصیب آنهاست) . و خدا به (امورِ) بندگان، بیناست».

نوع چهارم، بهشت هایی است که همه این نعمت هایی را که شمردیم در آن بهشت به عنوان پیشکش حساب شده؛ نه پاداش اصلی؛ در آیه 198 سوره آل عمران  می خوانیم: « لکِنِ الَّذينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها نُزُلاً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ لِلْأَبْرارِ/ ولی کسانی (که ایمان دارند ، و) از پروردگارشان می پرهیزند ، برای آنها باغهایی از بهشت است ، که از زیر درختانش نهرها جاری است همیشه در آن خواهند بود. این ، نخستین پذیرایی است که از سوی خداوند به آنها می رسد و آنچه در نزد خداست ، برای نیکان بهتر است!».

نوع پنجم، بهشت هایی است که جنات نعیم است؛ در آیه 65 سوره مائده آمده است: « وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْکِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَکَفَّرْنا عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ وَ لَأَدْخَلْناهُمْ جَنَّاتِ النَّعيمِ/ و اگر اهل کتاب ایمان بیاورند و تقوا پیشه کنند ، گناهان آنها را می بخشیم و آنها را در باغهای پرنعمت بهشت ، وارد می سازیم».

نوع ششم، جنتی است که خداوند رضایت از آنان را اعلام کرده و رستگاری بزرگ را به آنان می دهد؛ این بهشت مخصوص کسانی است که صداقت را اثبات کرده اند؛ در آیه 119 سوره مائده می خوانیم: « قالَ اللَّهُ هذا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِقينَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها أَبَداً رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ/ خداوند می گوید: «امروز ، روزی است که راستی راستگویان ، به آنها سود می بخشد برای آنها باغهایی از بهشت است که نهرها از زیر ( درختان ) آن می گذرد ، و تا ابد ، جاودانه در آن می مانند هم خداوند از آنها خشنود است ، و هم آنها از خدا خشنودند این ، رستگاری بزرگ است!».

نوع هفتم، بهشتی است که خانواده و فامیل ها را نیز داخل می کنند و جنات عدن نامگذاری شده است؛ در آیه 23 سوره رعد می خوانیم: « جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّيَّاتِهِمْ وَ الْمَلائِکَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ/ (همان) باغ های جاویدان بهشتی که وارد آن می شوند و همچنین پدران و همسران و فرزندان صالح آنها و فرشتگان از هر دری بر آنان وارد می گردند».

نوع هشتم، جنت عدنی است که هرچه انسان بخواهد، خداوند به او خواهد داد؛ در آیه 31 سوره نحل آمده است: « جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ لَهُمْ فيها ما يَشاؤُنَ کَذلِکَ يَجْزِي اللَّهُ الْمُتَّقينَ/ باغهایی از بهشت جاویدان است که همگی وارد آن می شوند نهرها از زیر درختانش می گذرد هر چه بخواهند در آنجا هست خداوند پرهیزگاران را چنین پاداش می دهد!».

نوع نهم، بهشت فردوس است؛ که در آیه 107 سوره کهف می خوانیم: « إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلاً/ امّا کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند ، باغهای بهشت برین محل پذیرایی آنان خواهد بود».

خدایا مرا در وسط تمام این بهشت ها قرار بده، یا مُجیبَ دَعْوَةِ المُضْطَرّین/ اى اجابت كننده خواسته ها و دعاهاى بیچارگان».